Arem shiruru wazüka yudi

~ T. N Jamir (IFS), Divisional forest officer, Mokokchung.

Tanü alima tesem aika nung joko menuadoker-ang arem shiruru, süngdonglidong wazüka ayutsü indang jembir. Akhidang arem aliba moapu lisem lima küma shiruru aika meshimeshia alijak nungi samar külenang, alinük tesem aika nung ibai meyipa yanglushitsü sentong tasa balala yangluba angur. Saka asenokbo iba jenjangjibo ano matong. Mekümdangra, yakta asen lima-a iba tia ajurutsü ana nung lir. Anungji nisung shiai arem shiruru aser süngdonglidong kümzüka ayuba nung shilem agitsüla.
Küm shia 5th June nung World Environment Day sentong balala yanglua alima ajunga nung amonger. Iba anogo nung libajen (environment) wazüka aser tajungba kümdaktsütsü asoshi ajungshia amonger. Küm shia nükjidong kaka ayur, aser taküma “Connecting People to Nature” ta sür alima nung alir nüburtem ajaki libajen wazüka ayuba nung shilem agitsüla ta tangatetba tesayuba balala agütsüogo. Asenok Aortema yimtsüng ajak nungi teshimtet Putu yimsüsürtem arua Mokokchung Town Hall nung mungogo. “Iba anogo ajaki longjemer obang ka nung yamai lemtet.
1. Arem min aser yangji aliba libajen, lipuküm aser taküm sangnu ajak wazüka ayutsü.
2. Yimtsüng shia alushi ka shimteter aremwa kümteta yangji aliba kechisarena kümzüka ayutsü.
3. Ozü litsü nung arem rongdokba nokdangtsü.
4. Ozü litsü nung aliba ayongtem wazüka ayutsü. Mim mozü, battery aser tanga inyaksangshi ajanga tzü nung aliba taküm shirurutem tepsetba nokdangtsü.
5. Arem shiruru aser ozüsangnu kümzüka ayutsu. Ibaji nokdangtsü asoshi air gun nungi tenzüker perangpong mesüra ibala mesükba kecha mamshitsü.
6. Shishilembaba tesem aser lenmang tezülen arem shiruru aser ozüsangnu pua mesüra tepseter mayoktsü.
7. Lirem rongsen aser long atepba mapatem(mining & stone quarries) kobasa puti-puin shisa terajem makai (unscientific)- lemang, ayong aser ayongnu tesem nung metre noklang ka (100) telongtet nung inyakba ajak nokdangtsü.
8. Yimtsüng telongtet, lenmang tepiyong, tekong lu tawa aser koba ali nung arem mekümi lir, ajak nung süngdong tsünüa atemtsü ajungshitsü.
9. Iba maparen tanen makai takok ngua inyaka otettsü aser libajen wazüka yutettsü merangba alizüng ajangzüktettsü atema arok mangdang ka ta angatetta sorkar ketdangsüba aser bangdak den amalitepa inyaktsü.
Alima libajen atema nokdakba anogo “World Environment Day 2017″ ‘Lipuküm den nübur longjemba (Connecting People to Nature)’ omen nung ajemdaker Mokokchung nung amungba temaitsü aser tang alir yimsüsür kati wazüka anepalutsü, kümzüka ayutsü aser tarutsü putu lanu asensor nem iba senmang amangdaktsütsü atema wadang tulu aliba aser teinyaktsü mapa, khuret lir ta rajema angateta iba bangzüng nung meyongnem agütsür.”
Lipok kaket nung, Lipok 1- Tsüngremi alima yangluba otsü angur. Alima tazüngla aser kecha mekümteti liasü. Anungji aji majung ta Tsüngremi ajitet nung, pai tzü aser tzüyim, tejang atangba sungdonglidong tapu ajak, taküm shiruru ajak kanga junga yanglu. Aser item ajak madak ketdangser meimchir yanglu. Tsüngremi meimchir nem teinyaktsü ka agüja-a yutsü. Iba teinyaktsüji ‘pai yangluba ajak madak na aser ni ketdangser kümdaktsü’.
Saka tanübo ketdangsersangi timi ketdang mesütetba ajanga aiben timtem ajurur. Meru-merua tajangzük atema inyakdang, item Tsüngremi agütsüba rongsentem yagi aiben timtem-ang bener arutsür. Tatishitsü agi, süngdonglidong mapayui tsüngdokba ajanga tsüngsarusa, tzümetsüng, ayawara aser tashitak balala aika adokdaktsür. Tatsüba agi, meimchir iba alima nung melitettsüsa akümer. Anungji nisung shia nem Tsüngremi yangluba junga azüoktsu teinyaktsü agütsü süra, asenok libajen tajungba küma yanglushitsüji na aser ni khuret lir.
The Wild Life (Protection) Act ,1972- Schedule I, II, III aser IV nung shiruru aser ozüsangnu metepsettsü tenüng aser süngdonglidonga matsüngtsü aser meshishitsü tenüngtem shia lir. Item shia alibatem shirnoki tepsetdir/shibelendir temerenshi tepuokdak tatsüba agi küm 3 aser senchi achitsü shia lir. Nisung kari shiruru/ozüsangnu tepsetta social media ajanga prokshiba koba mapang shia asen lima nung ataloker, ibai ajanga na aser ner yimer atema konang ka masü, saka libajen kümzüka ayutsü mangatetba shisanga nüburtem madang sayur ta angateta asenok Aortem ajaki yamala mapa azüoktsü aser alima nung aliba taküm shiruru ozüsangnu aser süngdonglidong wazüka ayuba nung shilem tajung agitsü maneni mepishia iba ocet ya zülur.