Asen tsüraburtemi tetzüa benshia arubatem kar

~ P. Yanglu Lkr, Signal Basti, Dimapur: Nagaland.

Akhidang asen tsüraburtemi arishiri (war) aotsü nung, mapa tulu aser tongtipang inyaktsü aser nüngdak tulu jembishinüi aotsü nung hopta nungi ita jungnüa anempong, tetezü apuana süaka shi nung memetemtsü, chiyongtsü mashi machitsü, o mashi mejembitsü, rara memenatsü, tangar mulung meyirutsüsa azüoka jembitsü, tangar mashi kidangi kipoksemi mao, tangar mashi nisung ka asen kidangi maniket, iba mapang shiruru metepset, aremi yata-ontai aoyonga arem mashi kati mao. Iba anempongji tangari koda sür metettsü ta süra pei ki kimalen jara nung süngo tuo aser asang (fern) songa ayu aji ngura par anemponger ta reprangteta tangar masüngteti alir tapi kidangi maru.
Asen tsüraburtem ya anüng temalen aser alima nung kechi angur ajia tetzüteta (astrologist) ita, Anü, Petinu yimya agi tuyuba ama inyaka aser benshia aru. Ano nisung dak tajitettsü balala ajiteta tetzüa aru. Chiyongtsü junger ta sür achiba ajanga tarutsü putu semchirsemnur tashi kibong nung tama-ataloktsü atalokalir ta tarutsü indang bilema ashipanga achi aser ajem. Ano kidang aser arem nung aliba shirurutem ola-osüng angashiba ajanga-a tetzüteponga amanga bilema benshi. Pungmang mejungra mapa tongtipang liaka mao aser meinyak aser o-a mejembi alitsü merang. Ano koba mapang nung koba inyaktsü aser meinyaktsü ajia pentet-penteta inyak, jembi aser achi-ajem. Aji agi tsürabur mapang aiben timtem balala nungi kümzüka aru ta angateter.
Tanü asüng aiben metet-sümonga mekümdangba ajanga asen dangi lendong arur. Tatishitsü agi, yasüng pungmang tamajung asen dak jakdaka ataloktsüsa pungmang saka kecha masü ta sür ao, inyak aser jembi nung shidak asen dak atalokdang, hau ni taiar, ni kümdanga azüoka alitsüba sür nung ta ataloker külen nemjema jashia bilemer. Asen tsüraburtembo aremi aonung lemang nung ashipanga aliba ozü kari-i asen dak asaloktsüra kidangi meyipa adoka sarasadem mesüra anempong tenzük, tetezü langka tamajung ataloktsüsa alinunga kümzükang ta Tsüngrem dang ashi. Yimya balala ajanga asen dang sayubaji matalokdaktsütsü asoshi inyaka aru. Asenoki mekümdangi mazüokteti achiba, ajemba, jembiba aser inyakba agi semchisemnur tashi asen dak atalokyonga aotsüsa alinung item ajakji bendanga meteta ali nungang tajungba ta angateta yudi.
A:- Shiruru ajanga asenok kümdanga alitsü sayur ta asen tsüraburtemi jembi, tetzüa benshia aruba aika rongnungi asenokia meteta alitsü nüngdak ta bilema yangi kar agütsür :
1. Aremi aodang lenmang nung Piya aser Tongji ozüi asaloktsüra tebilemba mataloker mesüra temoatsü malir saka lendong ajurur mesüra lendong osang angashir ta jembia tetzüa aru.
2. Lenmang nung jaja alidang Nisung tsüngda mesüra jakdang Per judanga ora temoatsü masü lendong ajurur mesüra lendong osang angashir.
3. Yimdaki arem shiruru Orak, Omechi ozü, Mesü (deer) Pongzü adokra kitsük kirong ataloker mesüra yimtsüngi tsükchir arur ta jembi.
4. An-i mapang masüdang kongra kitsük kirong ataloker mesüra yimtsüngi wara-shira arur ta jembi.
5. Ayong nung zütsük ona ango apudang, Angoi ola adoka asara iba ango nung ango aika pua kanga moar ta jembi.
Ano itemia tetezü aketba ta jembia aru :
1. Asenok lenmang nung jajatang Süng-metak, mesüra Long tila kar asen temopu tema nung atua anenra temoatsü asür ta jembi.
2. Ango alemdang shijitepa alemer, laji süngo tuo jenjang nung amshir/züngshir, saka shi alemtangbo shijitepa malemer, kechiaser shiji atakatemba oset jenjang tulu ta züngshir.
3. Süng aser Long apudang ola adoka meyua apur, saka nisung temang aputangbo ola atoka memeyur, kechiaser nisungji Tsüngremi yanglu, Tsüngrem den saku asüba agi akümtsübu agüja ola madoki apur.
4. Yim toktsür aoba tanaben shilua arua lira arishia malir ta jembi.
5. Yimpang yia balaluyuba tanaben shitepa lira arishi malir ta jembi.
6. Kidong lembur loktiliba ajunga nungi pilatsüsa akümer aser azükaru masür ta jembi.
7. Lokomongtsüpur kibong küma alibaji azükaru masür ta shia aru.
8. Aseni atakatemba kidang mesüra yimtsüng nung chia jemra atakatemji asen dak atur ta shia aru.
9. Yimtsüng-o-yimtsüng na meputep kumer Enki shipanga lira yangji achi-ajem masür ta shia aru.
10. Shiruru teni tambur dang achir, aji tanurtemiii chira teni nungi neptsü ayimer ta shia aru.
11. Tsüngyi agi ayiba süng kidangi bener arua tsükra tenük ashir ta matsük.
12. Tsüngyi agi yisetba shiruru shi machir.
13. Mopongi laodaktsüba süng kidangi bener arua tsükra arishia malir ta ashi.
14. Ayong rapang meyia aliba Sungdong matsünger aser malener, iba süng temenenji kanga tesashi, anungji mojingi merenshir aser tia makara süngra (cancer) adoker ta ashipanga jembia aru.
15. Menen agi asüba yimdaki bener marur, arura ano yamaji ataloker ta ashipanga aru.
16. Menen agi asüba/kitsük kirong tang rongsetba shiruru shi chira asen dak tongali ta machir.
17. Kitsük kirong süng kidangi bener arua matsüker ta jembi.
18. Anüngdang anü pua lia anü meketa tongnüsen lira, alima nung yimsüsür tajung kar asür ta jembi.
19. Nisung kari-i shi mesüra oset kar nür nem agütsütsü tata ta bilema agütsü nung, aji meyipba agütsüra, iba dang shijip mesüra sempet songtsü ta ajar aser ibaji ajanga teti asoshi par den tsükchir akümer.
20. Tetsür Mashisa alidang itemi meinyaker-
a) Tetsübutsü aketba shiruru aser Noksa merepranger.
b) Tapu-tapu reprangi maor.
c) Achi-ajem kanga ashipanga alitsüla.
d) Temulungjang kanga korema O tamajung mashi mejembitsüla.
e) Per merepranger.
f) Shiruru tepsetba merepranger.
g) Tasü daki mao tajungba.
h) Somomo jakrep atangba machir.
21. Kinungtsü tanur bena alitang kinungbo teinyaktsüyim.
a) Shiruru metepseter.
b) Onken matur, (tanur temulungjang tarok süali ta).
c) Noktang matemer, (Nokra agi tonga lir ta mesüra tanur teni panga lir ta)
d) Ayong atangi ora aset rakpoka toktsür. (Kinungtsü nura agi süali ta).
e) Per metepseter – (tanur dak per-ra atokali ta)
f) Taoksatsü oset merepranger (aji mesüka tanur soali ta)
g) Saloksara aketba nisung merepranger (aji mesüka soali ta)
22. Tsüraburtemi item ozü machi.
a) Omok ozü-temesüla asem tang aliba agi machi.
b) Pokpo ozü-La sowar asüba agi machi
c) Jakja ozü-La motomora asüba agi machi.
d) Tzüo ozü-La motomora asüba agi machi.
e) Waro ozü_la tashi mangaba ozü asüba agi machi.
f) Enlang ozü_la-a tashi mangaba ozü asüba agi machi.
23. Tsüraburtemi item chiyungtsü ashipanga machi.
a) Ak taru-Lai chiyongtsü tamajung ajak achiba agi machi.
b) Shishi-Masütsüra agi süali ta machi.
c) Kiyi, Shitsük, Impok, Tsünu, Kulep machi.
d) Ango rongnunga Zütsü, Angoponglo, Longer, Mer, machi.
24. Tsürapurtemi tajitettsü keta reprangtetba tem kar.
a) Nisung dak achiji nükeptsü leplosü lira tenük jalur ta jembi.
b) Nisung dak tenük achiji küpok leplosü lira nisung agi memoar ta jembi.
c) Nisung dak teti tenük nung nüktsü atsünger lira apuani memoar ta jembi.
d) Nisung dak teti tejak nung sentsü lashia atokra, apuani memoar ta jembi.
e) Nisung sür temsü-temsüa tejak nung sentsü keta ngura, ano kinunger kar asür ta jembi.
f) Tepang mechi nung leplosü lira-o tasong/ tepang tamajung asür ta jembi.
g) Tokojong 2-3 keta lira-nisung tara tamajung asür ta jembi.
h) Tenük kanga amoshira – teka talang asür ta jembi.
i) Tepang mosonger lira – tepang tamajung asür ta jembi.
25. Tsüraburtemi pungmang tem kar yamai tetzüa jembia aru.
a) Nashi tepseta pungmangra nisung asüba ataloker ta tetzü.
b) An tepong tepseta pungmangra nisung asüba ataloker ta tetzü.
c) Ak tepseta shi chia pungmangra yimra agi atonger ta tetzü.
d) Ango tulu pua pungmangra nisung asür mesüra lendong osang angashir.
e) Ango tila pua pungmangra sen angur mesüra yimra agi atonger.
f) Tayimtsü arur oa pungmangra kümzükba pur asür mesüra wara pulor.
g) Sung tajung khua bener atoka pungmangra temoatsü angur.
h) Temesung chi chiyonga pungmangra temoatsü asür.
i) Tsükmatsük chi chiyonga pungmangra shilushira asür.