Iba lima nung tebilemtsü khurettem-III

– R. Imkong Lkr, 4th Mile, Diphupar.

Iba lima nung tebilemtsü khuret-tem rongnung tapu “part” kaji nisunger yimya libaliro ya tesüngmangtsüka lir. Akhi taoba mapang nung libaliro o tanü-asüng “21st Century” aso metsürka buba libaliro na ya tetsüngda talangkasa itta lir, kechiyong taoba pututem mapang nungbo teburtemi “langtem” “covering” temersa tasena mapa tapu ajak inyaka liyonga aru. Iba mapang nung chiyungtsü tapu aikabo mali asü, saka tanü putu nung chiyungtsü tapu onsara adoka achi ajemba ajanga anojungi nisung shia dak tashidak tapu aika adoka nisungtem aika arishi “longevity” tatsüba kümdaktsüogo. Tatishitsü agi, alu nung metsü mol “manure” enokba aser ano tanga mol-tem enokba, item jagi aitem “grasses” südaktsür aser alu inyaktsü temelaba kümdaktsür aser aonsutsü nung tarütsü aibatem nungi kümzüker aser tsük aser tanga süngjanglijangtem tajungba kümdaktsür aser tsüksüngensünga tajungba kümdaktsür “rich harvesting”. Saka akhi taoba mapang tsüksüng-ensüng o, tanü-asüng tsüksüng-ensüng naji tetsüngda talangka itta lir. Aser ano külen reprangdangra, item mol-tem amshia züsentetba chiyungtsütem aser süngjanglijangtemji achiba ajemba ajanga memetetba tashidak aika adokdaktsür aser meimchirtem arishi “longevity” tatsüba kümdaktsür ta tanü asüng tazüngertem aser tashirtemibo meteta lir. Kechiyong aluyimba tsütsü tanü lanurtem rongnung takutet mongin aluyimertem, scientistem-i “organic Agricultural production” indang jembitepba ya osangtsüsang kaket-tem nung asenoki ngur alitsü ta amanger. Iba “orangic agricultural system” ajanga züsentetba chiyungtsütem nungji “original” mezüng yongi Tsüngremi rizünga doktsüba ali temo tashi aliba “original manure” peria lir, mesüra angur. iba nungi züsentetba chiyungtsütem achiba ajanga meimchirtem temang nung tashi shidak agütsür, koba ajanga meimchir ka tenük telen nung tashi ita kümdaktsür aser iba den külemi tashidak tapu aika nungi jenbua litet-ter aser nisungtem arishi talangba akümer ta ashir. Yamaji tawa-tuang asenoki “local newspaper” nung “North-East states of India” ya “organic agriculture” atema kanga tongtipang linüktem lir ta sandongogo, aser item “states” tem rongnunga “Sikkim aser Nagaland” ana ya tongtipangsa “organic farming and agriculture” atema Govt. of India-i shimteta tenük yoker ta ashir. Anungji iba maongkaji agia asen Nagaland Govt-ia temulung agüja “organic farming and Agriculture” nungji ajungshia nüburtem nem lenmang lapoktsü nungbo kanga ajungtsü, aser ibaji takok ngua otet nungbo putu tasen kati ayaoka air ama akümtsü.
Akhi mapang nungbo nüburtemi alu lenmang talang nungi tsük yimchi pezü mesüra pongu tashia bener lenmang tamajung tesemsü “rough foot-path” süaka merang meranga tekolak tesa agi yim tongasa bener adoka liasü. Saka reprangang, tanü-asüngbo nüburtem dang alu lenmang talang ser temesü nungjagi tsük yimchi pungo mesüra pezü-jibo doktsür, tsük yimchi ana bendaktsür yim dongang ta ashi nungbo, tanü-asüng lanurtemi balaka lemang tom ka tashi bener adokdangbo jebnüseta aittsü aserbo chiang mechiyungli ta ashitsü. Kechiyong parnok azümesenbaji tang masü, saka parnok dakji tashi peria maliba agi lenmang tom ka tashi khu taret-ji bener adokdangbo parnok tashi ajak agimaa doker alir aser joko mera ka danga tejakleni mouteti akümba angutsü. “Completely exhausted” kechiyong, item purtem ya tanü-asüng adokba mol agi züsentetba chiyungtsütem chia intetba nüburtem asünungji parnok dak kümkümshia inyaktsüba tashi tu malir. “No resisting energy to work.” Iba jagi akhidang nisung kati inyaktetba mapa tila kaji, tanü-asüng intetba lanur aso-ajen tulu talang temi meinyakteter mesüra memeneper ta angatetdi. Yamaji libaliro aser achi-ajemba nung tang masü, saka abensüoshi “style” “seriseken” tereprangtsü nunga khen agi balala litepba angur. Yamaji loktiliba aser yimsüsüba maparen nunga temelenshi tulu adokba angur. Tatishitsü agi, akidang mapang loktiliba aser sobaliba temtu reprangdang nung “compare” kanga tang tongmelang aser pentetpenteter liasü, aser ashitsü agi züngaren “Age group” tem tua kanga junga kümtet kümteta liasü, iba denji kati ka den akhümtsüputepa arubatem tu kanga jangratemtsüka liasü. Saka tanü asüng sobalibaa aoba ya repranga aru nung shidakba züngaren aser maparentem tu-a samaogo. Aser tanü sobaliba yimya-yimpongtem ya kangasa tebenja kümogo, aser tenüng agi akhümtsüputeper ta jembir tang ashi, telong nungbo khen agi kati ka akhüm tsüputep mali, tesüngjem mali, saka tebenja agi sünger, kati ka temai madoki atalatsütepba agi sünger, aria bilemtsüba khen agi mali liyonga otepba ya angudang temulung kanga shiranger aser kechianga mesayangi kümogo.
Aser yamai tangsa liyonga ora tatem nungbo nisung o nisung na tsüngda nung tsükchitep tulu adoktsü, aser temeshi laishiba nung shia aliba amato, temeim mekonga akümtsü. Aser kodang nisung o nisung na tsüngda nung tsükchitep adoka temeim nung mekong kümdir, iba mapang nung jagi tenzüka alima nung tesem tesem nung raratep tulu adoka alima tongpang jazüka tesama tulu ataloktsü. Kechiyong nisungtem tsüngda nung mokokachi, tenükmerem tali, tali adokba agi merok mi ama küma aotsü aser medemer kati medemer ka dak temulung lemtep malitsü aser tesem ajak nung tesempatep agi sünger aliba mapang ka nung kodanga mengudangba nisungtemtu ajurutep-a adianu, aianu tetsü ka tepok nung amongba medem tu keta sentepa liyonga aoba angutsü. Iba tensa mapang nungji ozü kin tuluba ta, ozü sosemtem tu ta, onok kimong, alumang tuluba ta, onok tebo ka dak nungi jazükertem tu ta jembitepa aruba ajak tu anenadoktsü. Aser iba mapangji ya ozü kidong, yabo ner kidong ta jembitepyonga aruba tu samadoker alitsü. Aser iba sülenjibo tebo ka dak jakzükba purtem-tu külemi liteptsü aser kecha tashipangtep, akmesen malitsü, aser iba mapangji pei tang jangratema lirbo pei tsüraburtem, pei chirtem aser pei adianutem tu khen agi tapayu makai tepset-teptsü, aser iba mapangji alima nung alirtem ya kechikomaraka litepa aoba angutsü. “Full of disorder and compulsion.” Iba dangji mojing yimsüsüba ta ajatsü akok. Aser iba jakdangji alima nung tatalokba tulu kar ataloktsü anendaka kar. Iba sülenjibo alima nung temelenshiba mapang ka arutsü ta nükla dangi “yimdangi” aruba ka shisemer. Aser iba mapang nungji shirnok taküm lia denjidir, parnoki iba tatalokbatem ka sülen ka ta asangsang nung pei tenük agi angutsü.
Tanü asenoki tatalokbatem kechisa ajangshia aruogo, itemji süia oadokogo, aser ano kechisa atalokyonga odagi, item tatalokbatem ya alima yimya ka amadang agizüka aser ajangshia odagi. “As daily life (lives) routing events.” Saka tang temalen shiyonga aruba tetsübutsü mapatem ya ka sülen ka ta atalokyonga arudir, iba mapang nung jagiang nisungtem mulungjang agi aka asotsü, aser nisung shiai peisasa pei-ji shibaar meteta akümtsü mapang arudagi.
Jelia renemshia atatsü atema mapa kar inyaka ata nung jungdisü ta bilemba ka shidanger:- Iba lima nung tamangba yimsü jenti lir, anungji iba yimsü ya amangtsüla ta mashir, saka koba mesüra kechi yimsü amang nung ajungtsü aser koba Tsüngrem dak amang nung pei taküm aser tanela kümzüktettsü akok, peisasa temulungjang taroktiba agi ibaji agizüka telemtetba tajung agia atatsü junger. Kechiyong nisungtemi sayutsüngi-o Tsüngrem o, mapang shia deobar shia pastor-temi pulpit nungi ashiba o tem tu aikati lakteta kümogo aser sayutsüngir tulu arua “revival” aiben agiogo saka temelenshiba balaka majiteter. Yangi otsü ka shiner, khen mapang ka shingo “Monkey” tem mongdang ka ayongzüka agidang “shingo kang” “King of Monkeys” kati parnok liyonga aotsü aser lendong tulu nungi kümzüktsü atema tesüngmangtsüka sayutsüngia liasü aser parnok senden temer külen tesenteper rongnung tera ajemasüng aketba ka dang naia kechisa angazük ta asüngdang nung yamai langzü, tenarong tabeleni otem angazükli, tenarong tajichileni oa dokli ta asüji ni kecha mebilemteter ta langzüba ama tanü Khristan purtemji lir. Anungji akok nungbo kari tenla tulu oda lokdi ajak tizüktettsüsa agütsür ali nungbo Deobar shai tesenteper ajak nem shi aser ango den chiyungdakja aser teti sentepdaki arur nembo sen aika melemmelema agütsüli aser khen khen tang arur nem iba yariji taa lemasa agütsü nungbo sentepi arur aika akümba dang masü saka jeba nünga sarasademertema aikasa alitsü aser ano tali taliang aruloksemtsü. “Iba o yagi angateta alirtem mejashidaktsüner,” kechiyong mapang ka nungbo kentener tajung arudang tenlaki nung masemer, sayutsüngir tulu tajung kar aruogo ta süra idangjia sentep kidang nisungtem tu mesemi atenshir aser benjong bentsü mapang nunga sentep ki tu mesemi atenshir aser Aiür-Asangur temjibo odang dokjang, saka asenok taintem aser tsüraburtem tanü-asüng saisabongba, kenten menü sentong tajung ayongzüka akadangbo shilem tajung agirtem angudang kangasa pelateper. Kechiba ta süra tesentepertem ajaki pa mesüra la tu soru-pangro aser seriseken “styles” tajung renemshir shilem tajung agia angudang kangasa pelateper aser teka matena pela agizüka sayur. Anungji aika asoshi sentepi aor ta ashibaji kanga tang shidak jembir ta bilemer, saka kar asoshibo tenla kidangi aor ta ashibaji tangatettsü tulu keta lir.
Item ajak dangji alima tebilemtsü khuretem ta ajar.