Sorkar melenshijen melenshiba ajanga asen lima sensak adener

~L. Kika  Pongener. 

Asen Naga lima nung 1960’s nungi tenzüka general election agia, sorkar balalai melentepa yimsüsüa aruba term ajak rongnung takoksatibaji tang sorkar term ya asütsü sudi. Kechiba süra iba term nung ya Chief Minister anaben asemben tashi melentepa yimsüsüa arur, party tenüngbo kasa dang, saka telok telok telung dener, lenir balala sülen anidaka teret majang senzütepa sorkar melenshijen melenshiba ajanga asen lima rongsen kettsüng nung aser terenlok mapa, mapang shidak nung tim teinyaktsü meinyakteti kanga takoksa ngua aruogo. Naga Peoples Front (NPF) Party asoshia iba ya maongka tajung ka, oda auso sünga chiyungtsü tajung renemer agütsü nung peisasa akodokba amai lir, kechiyong nübortemi asemben tashi atongatonga sorkar tashi abentsü maongka (Mandate) agütsür, peisasa pei tenüng makok, mesüra temoatsü agi alak amai lir, ashiko NPF Party asoshi iba ya tatempangba maongka asütsüa shibai metet. Anungji yimsüsür shirnok nübortemi temulong lemteta shimteter yokdir, parnok ajaki kanga junga arokaroka shisadanga bilemdangtsübaji, nenok tanü yimsüsüba menden nung mener yimsü asütsü maongka angubaji aji nenok sasa anguba masü, saka nenok nem vote agüja nenok shimteter yokba nübortem, nenok sülen lir ta nenoki teti temulong nung mamadoki ayutsüla. Aser yimsüsürtem ajaki nenokji nubor meyonger kaka ta angateta nübortem den angatettepa amalitepa yimsü asütsüla. Yimsüsür tatartem ajak tanü party ka nung nokdaka alitsü, aser ashiko asüngbo ano party tanga katiang aotsüsa tensa mapangi bentsür arutsüa akok, mesüra kasa party nung süaka, lenir ka sülen anidaka aliba, ano tangar lenir ka sulen aotsüsa kümra, yimsüsür ajaki tamasa nenok nem vote agüja nenok shimtetba nübortem nem nenok nükjidongji angatetdaktsütsüla, aser nubortemi nenok nükjidongji angateter mulonga agizük nung dang, nenok tanga party aser telok nungji oa adentsüla, kechiyong nenokji joko nübor meyonger ka-ka lir. Anungji yimsüsür ajaki maparen ajak nung, nübortem den angatetteper tang inyakra, asen lima sorkar yimsüsüba menden nung tanü amai seplasepshiba aser teraksa majurutsü. Aji oda, yimsüsürtem menden tajung nung amentsü aser jenjang tajungba arishia senzütepdang, nübor shirnoki nenok nem vote agüja nenok shimtet, item nübortemji nenoki kechi nung anioka yutsür ? Yimsüsürtem minister menden mesüra portfolio tajung aginüdang, party manifesto ajunga sepzüka yutsür, tanu party ka den aser asüng tanga party ka nung dena senzütepdang, ne sülen anidaker party worker-temji nenoki kechi jenjang nung yutsür ? Kechiyong political party shiaji party manifesto tejangja yur iba nungji ajemdaker Party kaji anir, aser Party manifesto-ji jenjang majungba mapang nungbo mesenmetua intoktsü aser jenjang junga alidangang agitsü tabo masütsü. Yimsüsürtem ajaki ibaji arok-aroka shisadanga nübor tenzükra, asen lima aser nübortem makoksatsü aser lanuasensor asoshi senmang tajung yutsür asütsü. Ajisuaka, yimsüsürtem pei ajung asaa sorkar melenshipet melenshidang, asen lima rongsen ketzüng nung akoksajen akoksar aser idangji nübortem sensak adener. Kechiyong sorkar melenshiba shiaji sorkar inyakyim tatongi tipdema inyaka oya-a aliba ajunga melenshir, ano tasensa tenzükshitsüsa akümer, aser ano mapatong teinyaktsü sentong tadongi renema akaba aika meinyaki titema ayutsüsa akümer. Surabangla sorkar melenshiba shia inyakyim tasen melenshia yanglushidang senotsü indokba, iba rongsenji yimsüsürtem pei pei senbong nungi indoker asü mesüra sorkar senbong nungi intoker alitsü ? Aser küm pongu tsüngda sorkar anaben – asemben loksar melenshidangji, sorkar sen lakh kwika aser crore kwika intoker alitsü ? Sürabang aji nubor meyong rongsen intok masü no ?
Ano asen lima nung lenmangtem ajak reprangra, tangalenbo toktsür Dimapur – Kohima lenmang, anogo shia aser ghonda-minute shia VVIP-tem gari mazüngi senzüba lenmang, ya-a joko lenmang masu ayong kümadokogo. Four lane Project ya ashiko kodang ka renemtsü’ar shibai metet ! Ajisüaka iba Four lane Project ya merenemdang tang tejajadak lenmang yabo kechi ka kümer alitsü ? Mokokchung – Mariani lenmang joko küm ishika gari sademsadema mesenzüteter. Kohima – Zhunheboto – Mokokchung lenmang, Kohima – Wokha – Mokokchung lenmang, Mokokchung – Tuensang lenmang aser Tizit – Mon lenmang, kechi jenjang nung lir ? Kinük-kisang nung aliba Jilatem sendaktepba lenmangtembo oda yutsür, item tongtipang district-tem sendaktepba lenmangtem ya-a sünga gari sademsadema senzütettsüsa meyanglutetba ya sorkar maksü ta bilemtsüla. Akhi mapang küm aika tejaklen yangluba aputem (Bridges) karbo Second World War mapang British nungeri yanglubaa asutsü akok, mesüra ONGC ama company kari yangluba asütsüa akok, joko mapang agi tonger, Dimapur nungbo apu kabo chirepogo, aser ano kar chireptsü ana nung lir. Tawa Dimapur nung apu tasen kar tekaratiba nung tenzüka yanglutsü ta, Chief Minister-bai nangzükba osang kaket nung ngua nübortem kanga pelar, anungji nangzükba ama tekaratiba nung sentong nung inoker mapa küma inyaktetra nübor asoshi koda-ka tajangzük asutsü. Nagaland State mangudang, Assam sorkar kübok alidang yangluba office building aser staff quarter-tem department aika nung ano tanü tashi amshidagi, aji asen sorkar maaksü ta yimsüsürtemi bilemtsüla. Ajisuaka item sorkar office building aser quarter tejentemji tasen yanglutsü melena, sorkar-ang melenshijen melenshir, Chief Minister aser Minister-tem dang melenshijen melenshir, aser party worker-tema anogo shia aser hopta shia amai party lenir aser party sentsü melenshijen melenshir. Anungji sorkar aser party sentsü-ang melenshijen melenshia meli-i, item lenmang tamajungtem, apu tejentem, office building aser staff quarter tejentem-jiang melenshia tasen yanglutsü sentong ayutsüla.
Ano tanü asen lima nung Hospital, Sub-Centre aser Dispensary-tem nung doctor, nurses aser attendant peria maliba-a kar nungbo alitsü sudi. Talisa kinük-kisang (Outpost) nung aliba Sub-Centre aser Dispensary-tem nung ajungbena yiruyiponger bener aruba mapang yaritettsüsa mozü-mora (First-Aid) teraka danga yua makai alitsü südi. Item ama metokmeperi ajanga kümzüktettsüba shiranger (Patient) karbo mekümzükteti süadoker alitsü akok. Ano kinük-kisang nung aliba Jila-tem nung department kar nungbo sorkar tenzüker ketdangsertem (Staff) küm songtema nunga khen danga marudangba-a alitsü akok. Anungji item ajakji sorkar tamakok aser maksü ta bilema, yimsüsürtem aser sorkar ketdangser tazüngpurtemi tenük yoka nendaka repranga inyaktsüla. Ano sorkar school-tem kechi jenjang nung lir ? Mapang shia tesayur kar nembo itasen mapang shidak nung magutsüba atema longkak aitba angur. Kaketshirtem nem mapang shidak nung scholarship magütsüba atema ola adokba mapang shia osang kaket nung azünger. Tezülen kinük-kisang jilatem nung aliba school ki aser mozü ki karbo ashiko, Assam state kübok alidang yangluba-a alitsü akok, itemji joko tejen teraksa kümadoker, Nashi, Ak aser Nabong ayipdak tesem kümer alitsü südi. Anungji itemji tasen melena yanglutsü yimsüsürtemi temulong agüja sentong nung inoktsüla. Kinük-kisang nung aliba Jilatem nung tesayurtem itasen lemdanga agitsü tangatettep nung proxy tesayur ayuba ajanga kaketshirtem akoksadaktsüba-a school kar nungbo alitsü südi. Ano Jila tulu nung school kar nungbo ashiko tesayur o kaketshir na enrolment kasa dang, mesüra tesayur nüngdakba post dak talila yua alitsü akok, ano school kar nungbo political leader aser sorkar ketdangser tazüngpur kari, pei adianu kinunger apia ayuba tesayurtem talila yua alitsü akok. Anungji yimsüsürtem aser sorkar ketdangsertemi tenük yoka talila yua aliba tesayurtemji meperii aliba school-temi yoktsüla.
Nagaland state ngur tanü tashi nung asayadak moapu (Sports Stadium) tajung kata yangluteta maka, Dimapur nung Stadium ka, ashiko ni aibelener ka mesüra 1980’s mapang nungi yangluba asütsü sudi, aji-a tanü tashi ano asayatettsüsa merenemteter, ashiko shibai metet sanction-bo mezüng yangluba estimate dak talila asemben-pezüben tashia bendenloker alitsü sudi. 2007 nungi Nagaland High Court Complex yanglu tenzükba ano tanü tashi merenemtetba osang kaket nung azünger, asen sülen state anguba Meghalaya & Manipur state-bo joko pei state jurila High Court lapoker tenzüka ogo. Tuli nung Nagaland Pulp & Paper Mill kechi jenjang nung yua lir ? Khenbo sanction crore ishikabo arua mapa tenzüka aotsü ama angashia nübortem kanga pelaseta liogo, saka tang tashi ano teinyakmong kecha maka, aser senotsü sanction crore ishika aruba jagi kechi mapa inyak aser koleni ao (?) ta nubortem ashishiteper. Jila-tem nung sorkar li terenlok mapa nüngdak balala nung agitsü asoshi mekazüka wazüka ayuba ajunga nüja li kümadokogo. Sorkar department quarter aika ali kimong dena nuja meyong kümadokogo. Jila ajak nung awatsüng aser nala ajunga nembanger ki yangluba agi tzü taolen maka atsüngbanger timatemer, talisa Dimapur nungbo tsünglu tera arunung tzümetsüng agi colony aika timatemer. Aji oda, sorkar tongti ketdangser tazüngpurtemi anir kecha marendaki rakzüka agiteper nung, kodaser nubor nokdangtettsü ? Nabong nem patio nü nüka toktsü ama dang kümadokogo. Yamai dangsa ora, asen Naga lima sorkar ya kibur maliba sorkar ka akümtsü kecha menua mali küma odagi, aser sorkar meyong rongsen ajak nüja meyong küma aotsü. Asen Naga lima yimsüsüba menden nung sobaliba tentet tamajung kaji tatartem rongnung kar dak alaka teimba kati küm pongo term songtema opposition nung meliteter, ano aji dang masü ruling nung alir tatartem rongnunga kar dak alaka teimba kati MLA dangbo mesüner. Naga nunger nübortem atema takoksa tulutibaji, yimsüsürtemi party ka ticket ammer iba party nung jagi MLA kümer, rulling sorkar mekümtetra, mesura rulling akümyongjia minister menden matara, manger mesangwa nung party tanga ka nung oa adenba ya ka asütsü. India lima nuchiso nguli nungi Indian National Congress (INC) party-i yimsüsür Jawaharlal Nehru, Indira Gandhi, Rajiv Gandhi nungi yashi Sonia Gandhi tashi küm-50 shi-ka yimsüsüa aruba asenoki ngua aruogo. Aji oda, küm-50 shi-ka yimsüsüa aruba tepiyongji BJP, Janata Party, Janata Dal, CBI, TC etc. aser party nung lenir yimsüsür Atal Bihari Vajpayee, L.K. Advani aser Mulayam Singh Yadav ama etc. parnok ajak iba küm-50 shi tepiyongji opposition menden nung mener arema anidak, ajisüaka, party ka nungi tanga kati oli-aruli ta seplasepshia rongsen sülen anidaka mesenzüi, party manifesto nung akhang-akhanga ammeter nokdakba yimsüsür takotettem aika lir. Aji oda, kenü anogobo par sorkar arua parnok mangdang aser nükla asangsang nung ataloka inyaktsü maongka angutsü asü mangutsü ta aremzüka ataa aliba, kenübo asangsang nung par sorkar tashi arur, parnok mangdang aser nükla asangsang nung ataloker, parnok nükla aser mangdang, parnok asa-lendong, parnok sentong aser parnok nükjidong nung yimsüsüa aruba ngua arudagi. Ajisur, item yimsüsür takotet, tejenpur, lenirtemi minister tazüng mendenji parnok shilem ta raktepa agitsü temeden-a lir sernung, ajisüaka parnoki yimli tulu sayua, iba maongkaji lanur yimsusur tasenpurtem nemang agütsüba, aser parnokbo MP ka ama dang ser, mesüra sodi agiadoker (Retired), parnoki akok tashi shisatsü agi nungitter, shisalen tajung sayua sorkar terenlok nung anir aoba angudang, asen Naga nunger yimsüsürtem asoshi-a tangazüktsü lesson tulu lir ta bilemer. Ajisuaka tia maka asen Naga nunger yimsusur tejenpurtem aika joko pojen (Out dated) kümadoker mesüra nubori sentoker (Rejected) sernung, lanur nubo tajung, yimsüsütsü sempet tajung aketer, tashitemeteter (Qualified) aika adokaka, parnok nem yimli magütsüi parnoki dang azüiter linüba yimsüsür tejenpur aika dang lir.
Aji oda, Naga nunger yimsüsür tatartem, tangateter kar dak alaka teimba kati küm pongo songtema opposition nung arema manidaktetba, mesüra minister menden matara MLA menden nungbo term ka danga arema melitetba aser minister menden atayongjia portfolio tajung matara teret majang seplasepshiba, iba ya alima tsüngdang lesson tamajungtiba rongnung ka asütsü. Sürabangla tatar roker prongla kodaser Minister menden atatsü ??? Tang bena aliba sorkar nunga Cabinet Minister, Advisors with cabinet status & Parliamentary Secretaries with state minister’s status, aser tanüngba MLA-bo terka shi dang. Sürabangla Ministers, Advisors & Parliamentary Secretaries ajunga parnok pei pei status nung, ita shia tangutsü tim itasen, parnok tangutsü tim (Facilities & allowances) chiyunga ajemba, oli-ora gari totzü, parnok tanüker sepoytem (Body-guards) mesütsüba, parnok benjongbentsü balala nung adendang senotsü intokba, parnok kidang aeiner mesüba nung intokba etc. etc. itemla nung intokba kisüng agi danga asen lima terenlok mapa kodaka inyaktettsü ??? Aji oda, Minister menden tatakzük shidak centre sorkar tetuyuba ama yutet asübo Ministers, Parliamentary Secretaries & Advisors talila ayuba nung intoktsüba senotsü aika kümzüktettsü aser iba sen jagi terenlok mapa kar danga inyaktetra, kodaka asen lima asoshi tajangzük tulu asütsü. Aser sorkar melentepba shia parnok ongpanglu tsükbener amai Kazirangi luli atuli ta asemtepdang aser Resort & Hotel balala nung monga kazütepba nung intokba senotsü ajunga hesap südang nung lakh kwika intoker alitsü ???
Anungji yimsüsürtemi joko tang nungibo asen lima meima kechi party nungi adokdir adok-aka idakji masetshii nokdaker, küm pongo term tema yimsü sütetra asen lima aser nübor asoshi kodaka tajangzük temoatsü asütsü. Chief Minister, Cabinet Minister & Minister Portfolio tajung raktepdang sorkar raksajen raksa-a, melentepba ajanga asen lima terenlok mapa inyakyim nung kanga akoksar, aser nübortem ayip mejangi yimjung nung sünepa malir. Akok asübo tanü ama minister menden raktepa sorkar meraksatsü atema minister menden ya küm pongo nungji term pongosü küma lemsar, küm ka-ka melentepa bendaktsü nungbo, küm pongo nungji ruling MLA ajak prongla melentepa Minister atatsü. Aji oda, asen Naga lima ama tatar ajunga Minister dang sünüba, shingaia MLA mesüra tanidaker mesünüba lima nungbo ibala yayim-ji ka tenzüka inyakdangang ajungtsü amai bilemer.
Ano Naga nunger senso tajungtem ajungai tongtipangsa angatettsüba kaji, taruba election nungibo nübortem ajungai pei ajungtsü bushiba yimsüsür masü, saka alima dang junglibo ni akoksa aremdi ta mulongtetba yimsüsür nem-ang vote agütsütsü ajungshir. Ochishir, teindang, pei tangatetba nung masetshi-i akang-akanga ammeter nokdakba aser nübor meimba yimsüsür shimtettsü ajungshir. Yimsüsür tatartem-ia kechi mapa inyakdir inyaka-aka, nübor den angatettepa inyaktsüla, koba party nung dendir den-aka nübor nungi shisatsü agir, nübori mulongba party nung dang adentsü ajungshir. Nübortemi-a sen yong pei temeden vote mayoktsüla, takokeribo candidate shiba südir süaka pei akokba tashi, rongsen, nübo aser shisatsü agi nungita yaritsüba dak alaka, candidate-tem dang nungi senotsü kecha meimlatsüla. Election-i aitsü asoshi lenir shirnoki mulongteter apusor, parnok ajaki election-i yir adoker külen takar küma semchir tashi jangratema alitsüba rongsen bendentsü nükjidong nung masü, saka alima yanglutsü, alima terenlok mapa inyaktsü aser nübor dang meimtsü nükjidong yur election-i aitsü apusotsü ajungshir. Aji oda, yimsüsürtem aser nübortem ajungai taruba election nungibo iba tangatetba nungji inyaktetra, asen Naga lima balaka melenshitsü aser renloktsü. Anungji joko sorkar melenshijen melenshiba sobaliba tentet tamajung ya melenshitsüla, aser alima renloka melenshidakja yanglutsüba, nübortem dang meima tenzükba aser seplasepshi mesü-i ochi nung nokdaker ochishia yimsü asüba yimsüsür ka-ka asütsü asoshi iba ocet ajanga ayongzüker.