Sobaliba ya onsara tongtipang

– Er. C. Kazükaba Jamir
Naga United Village , Dimapur.

1. Pei Mapa Angateta Inyakba
(Ni züluba sobaliba mongchen kaket tapu-2 nungi agiteta adoktsür)
Meimchir ajak ita, anogo aser mapang balala nung alimai aru. Mongpu balala den tetsü balala nungi jakzükba agi nisung shia tekolok shisatsü, tangatetba, nükjidong, tebilemba, yimya yimpong, jembishinü, inyaksangshi aser jakla liro balala lir. Tali jangja-a angatettsü asoshi ita anü aser anüng petinu takzürtemi bushitetba (Horoscope) ji bushidangra kanga ajungtsü. Iba amai asenok ita, anogo, mapang aser tsüküm mongpu balala nung tetsübok nungi aruba ajanga nisung shia dak inyaktsü, jembitsü aser benshitsü asoshi sempet balala aketer. Ano ajemalu, kümli tajung, ochi, tekümdang, tenendak, yimsüsür, ashikülak, merumuru, razük raktemer ano aika. Iba jagi aluyimer shishilembar, takar, sensaker, tulur tilar, Doctor, Nurse, Engineer, Politician aser Theologian ta mapa balala nung inyaker. Karbo meranga inyakaka pei poka masünger asünung sensak tiai air. Karbo peii meranga zünger/training junga agiba ajanga pei dak malangba mapa tulu nung alitsü. Mesüra karbo kuli kaket yur mapabo makok taka alitsü.
Shirnoki pei sempet meteta teimi amshidir Tsüngrem aser alima nübur tenzükba nung temoatsü ngua tasoshia alitsü. Aji dang masü asen lima tobur junga yanglutsü aser tangar lima menepa aintsü. Asenoki pei sempet memeteti tangar sülen dang anishira aiben takoksa aser tamakok ajurutsü. Nisung shiai kechi inyaktsü angazüka/shia ali iba mapaji dang inyaktsüla. Mangazüki yur inyaktsü merangbaji teti tamakok nung dang atemtsü.
Tzümartembo par sobaliba tajung ka lir, parnoki teti asoshi kechi mapa shimteta inyakdir, ibaji pei chirnur dang kanga junga sayur, aser chirnurtemia angazüka yamaji inyakteter. Tatishitsü agi süoshi ayokertem tsürabur nungi chirnur aser semchir semnur tashi süoshi dang ayoker, tsüngsem arür aser ku mejepertema yamaji angazüktepba aor. Asenokibo iba sobaliba yimya ya mebenshiteter. Asenoki ka inyakmonga ano tangari inyaka aliba ka azüaponger. Iba jagi sorkar mapa tajung nung liaka, shishilemba mapaa inyaktsü meranger, political party nunga shilem agir, Arogo tenzükba nunga inyaknür aser lokti aika nung tanishir sünür.
Yamai mapa aika nung mezüpelanga21 inyakba agi pa professionji kechiar alimai memeteter. Pei dak aketba sempet ya kanga tongtipang. Asenok ajaki peii jangraba mesüra inyaknüba kechi ibaji jangjajangjaa metettsüla. Ibaji memeteti nemzüra takoksa ulura. Nai süng mapa (carpentry) inyaktsü shia lir, saka political tsütsü dang nemzüra iba mapaji shibai inyaktsü? Meranga zünger tulur akümtsü sempet liaka skul mezüngi toktsür shishilemba mapa dang inyakra ne sempetji amajok nung samar. Tangar lima nungbo pei professionji shitak amshitsü asoshi sorkari sentong tajung yanglur. Hostel mesüra paying guest teperi lapoktsü , yangji Doctor, Nurse aser Child expert ayutsü aser tila tanurtem küm ka nungi tema ajak yangji anitena anepaludaktsütsü. Child expert temi parnok anepaludang, parnoki jembiba, kisen22 saiba, asaya tapu balala asayaba, mapa inyakba, jajaba parnok ketdangsüba, taküm yimya, tangatetba aser nükjidong ajakji meteter. Expert temi azüoka anepaludang kechisa putetdir iba sempet jenjang tajung dakji ajemdaker tazüngba lenmang balalai yoker.
1. Tasü tait aser teburchi rogo sepaii yoker
2. Osü tajung, anepalu, tejungnü rogo nurse kümdaktsür
3. Tenendak, mapang shitak amshirtem, tejangja nisungtem Doctor züngdaktsür.
4. Meranga inyakertem, mulungzüngertem aser tenendak nisung technical lenmangi yoker.
5. Tekolok techira, purapitettsü akokertem science lenmangi yoker.
6. Tesayurtem, politician, business aser sorkar tenzüker ajak pei-i akoktsü lenmangi yoker.
7. Tongmelang aser mapa meranga inyakertem ajak alu yimdaktsür. Yamaji pei sempet apir lenmang balalai yoka mapa inyakdaktsüba ajanga ibaji pei professional akümer. Pei profession yari meranga inyakba ajanga rongsen, shisatsü aser sobaliba renlokba dang masü computer, technology aser scientific tsütsülen alimai memeneper. Aji dang masü pei mapa nung takok angutsü merangtepdang, tangar dak tenük merema nüngsen o jembitsü mapang mungutettsü mesüra azümasener, nüktapangtar, ashi aour, külak küponger aser yi agi mesüper rarateper malitsü.
Tangari inyakba ama asenokia akoktsüba sürnung asenoki pei professionji kechiar memetetba ajanga lenmang mungui nemzür. Aji asünung tangar dak dang metaloker mekazüi asenokia inyakdangtsüla.
Tanübo asenoki medemer kar Doctor/Engineer züngteter mapa inyaka takar kümra, ibaji nükshia Doctor/Engineer azüngtsü aor. Saka nisung ajakbo iba mapa inyaktsü sempet malitsü südi. Meranga züngra iba courseji atemtsü aser certificate angutsü. Certificate liaka Doctor/Engineer mapaji ajakibo majetsü. Asen lima nung degree tajung ngur pei mapa majeter karbo alitsü südi.
Aji dang masü, ano asenoki pei profession mangateti inyakba mapa ka lir, Theology azüngba ya par mepur, par kin mesüra par kidong nungi kabo alitsü tim ta jembir. Tebu pastor inyakra, par chir, par semchir karbo theology azüngtsüla ta jembir . ano kibong nung timtem atalokra par theology azünger maliba agi ta jembir. Iba ama tangatetba nung nisung kari theology azüng, saka pa dak sempet maliba ajanga mungdang aser par Arogoi tenzükba nung maniok.
Aji asünung pei profession memeteti azüngbaji takoksa tulu lir ta metetdi. Asenoki ayimba alu nunga ali den putep metsü meyokra tachitsü süngjang metangtsütsü. Anungji asenok ajaki tsüngküm mongpu tesütep den ali den putep metsü jangnütsü shitak yokba ajanga süngjanglijang aser tsük junga aroba ama pei dak aliba tashi aser tangatetba yari mapa (service & work) teimi inyaktsü ajungmesor
2. Sobaliba Balala Medemdangba
(Ni züluba sobaliba mongchen kaket tapu-11 nungi agiteta adoktsür)
Sobaliba ojang ya asenoki English nunger culture aser tradition nungi meyipzüka amshiba lir. Item ojang ana ya kodang asenoki dictionary nung reprangdangdir cultureji :- a refine understanding the custom, institution and achievement of a particular nation, people or group, growing cultivation-ta lir. Aser ano traditionji:- the transmission of custom or belief from generation to generation, a long established custom or belief ta angutsü. Aji asünung sobaliba ya ojang ka mesüra oren ka kisüng agibo ratettsütsü makoker.
Ni züluba sobaliba penzü kaket nung “Meimchir ka sor masü tashi pei oshi jembiba, aben süoshi agiba, benjong bentsü amungba, chiyungtsü chiyungba, pei taküm azüoka aliba, tashi angaba, tangar tenzükba aser mapa meranga inyakba dang sobaliba ajar” ta zülutsüogo. Mapang aser tawa kümzüktsü asoshi agüja aliba ojang aser orenji tali rasaa mezüluaka tongmelang agi yamaji danga angatetra kanga ajungtsü amai bilemer. Nisung aikati kodang sobaliba ta tetshidir, külem küja mesüra Limapur yimsü aser temenen indang jembir amai dang bilemer. Asenok süng, lung külema leptep tsüngtep tiyalong, khristan yimsü ya bener aru nungji parnoki ashi “Nenok iba sobaliba yabo endokang” ta ashi. Parnokibo külem küja aser nok amshiba endoktsü indang dang ashi, saka asenokibo ano oshi oben, liba liro aser inyakyim ajak endokmadagi.
Asenoki kasa sobaliba dang süaka Tzümar sobalibabo shitak, asen sobalibabo tai ta angatetba pur aika kümogo.
Tatishitsü:-
1. Kasa temang arakzüa/jokshishia ken atenba süaka Tzümar dancebo angazüktsü meranger, saka asen yar tsüngsangbo endoktsü meranger.
2. Kasa nisungi yangluba aser ola atokba oset süaka Tzümari yanglur dokan nung ayokba asüm (drum) aser kongkibo mashibangi dang atemer; saka asenoki yangluba asüm aser kongkibo kanga ashipanger.
3. Tetezü tajung aketba Aor benjong Moatsü aser Tsüngremmungbo temenen mung amai bilemer. Saka süngyanglu külemer benjong Durga puja aser Diwalibo kanga sapur.
4. Kasa nungja tajung süaka uncle, auntybo raktepa jateper, saka kabu, tino, ralang , rabi aser anük, okobo samadaktsür.
5. Joko tamangba yimsü tsütsülena asenoki tangar memeneper aser tangatetba nunga kanga anünga kümogo. Tanga yimsü amangertemibo asenok Khristan pur Christmas aser New Year kecha nunga shilem magir, saka asenokibo tapu aika nung shilem agiba angur, tatishitsü agi Khristanpur telok ka October 2009 küm Patna yimti nung Diwali benjong amung ta osang kaket nung adokba aser ano Durga Puja longso longsoa amungtsü asoshi October 2009 ita piyong Deobar shia Dokan lapoktsü atema DMC ajanga sangdongba. Item ajak yagi aseni amangba yimsü yutsür tangari amangba yimsü ajungmesoba sayur. Item ajak ya teinyakeribo tajung bilema inyaker alitsü südi, saka kodang asenoki arok aroka shisadangdir ibai peii amangba yimsü yutsür tangar yimsü uludaktsüba/ajungmesoba ta angateter.
Sobaliba ya onsara tongtipang. Ibaibo yimsü yimpong (Christianity, Hindu, Muslim, Sikh etc) dang nungi tarokba angatettsü tim. Yimsü yabo asen juri tanela tekümtet asoshi dang lir, saka sobaliba yabo pei taküm, tanela aser lokti ajak asoshi lir. Asen tanela dang tesamadaki/molumii aotsü dang ashi, yimsü medenia asen shi temangbo alima nung taküm litettsü; saka sobaliba medenibo meimchir taküm melitettsü. Kechiyong sobaliba yabo tasonü nungi tenzüker aser tasünü dang atemer.
Asenoki sobaliba ya tamasa arok aroka angateter yimsüji bushira melamela putettsü aser tera yanga asen dak amungtsü. Asenoki yimsü tajungbo amang, saka sobalibabo endok ta asüba ajanga asen dak yimsü ya mamunger. Iba jagi yimsü amanger küm 150 jungaka asen dak junga mamungba agi tema tereprangtsü agi amangertem dang akümer südi ta bilemer.