Social Media aser Osang prokyim Wainshin

– Dr. Asangba Tzudir.

Tanü asüng ‘osangtsüsang agi sünga aliba putu ka nung alir. Aser osangtsüsang tapu balala ajanga nüpurtem nem ‘shisatsü’ tasen, tajung tamajung tapu balala agütsür. Science aser technology ainba ajanga temelenshi aika bener aruogo. Telegraphy, radio aser television ajanga osang prokshiba tanübo social media aser app tapu balala adokba ajanga osang aika meteter, aser aiben osangtem ‘official’ mekümjongi osang tazü (raw unfiltered news) nüburtem aikati tama asütsü rakteper amai, prokshia metetdaktsür.
Internet aser social media-i yimsü asüba putu ka nung, social media nungi pila-a alitsübaji kanga tasak kümogo. Mapang kabo social media den koda alitsü ta tasüngdangba liasü saka tanübo social media medeniang koda alitsü ta asüngdanger. Nai mesüra nür tanuri social media nung anogo ka nung ghonda kwi indoker? Oda asen DNA nunga jangja-janger ama social media nungi pila-a alitsüba ang tetsübu tuluba kümogo aser aiben lanurtem talisa tajung tamajung teshisadang makai social media lima (virtual reality of social media world) nungang alir.
Asenok ajak ya ‘osangbener’ ka ka lir, anungji nai komala osang prokshir aji kanga junga shisadangerang lemsateptsübaji kanga tongtibang. Osangsa asüyonga ano talisa noksa ajanga osang balala prokba ya temetettsü aika lir. Tatishitsü agi, facebook aser whatsapp amala social media nung kari nü dangi gari lendong nung kanga mejungi tsükseta asüba tasümang noksa ka yoknung nai-a kechi bilemtsü? Ano tasürji nür adianu mesüra kinunger kar asünung koda bilemtsü? Oda ibala tasüba osang agi aoksar mangyima alidang ano noksaji angudang kechi koda jashitsü? Tesentaktep liang teli, tasür nemji pa mesüra la temeten aser akümtsübu agütsütsü tim. Libaliro wainshin (ethics of responsible living) dang masü saka ‘privacy rights’ meteta alitsüla, kechiyong meteta mesüra memeteti inyakaka aibelena inyakba mapaji tai temerenshi tapet ozüng lateta lir.
Ano tenüng menüktsüba (defamation) dak sendakba nung temetettsü kar. Züluba ajanga tenüng menüktsüba (written defamation) dang “libel” ta ajar aser shiba tenüng menüktsü pa mesüra lai obendangdak case agütsütsü akok. Social media nung aiben ochi aser tiyazü jungjunga memeteti (unascertained facts) kar tenüng menüktsüra peisasa lendong jaoker asütsü.
Osang tapu balala shia osang-yim (nature of news) balala lir aser nisung mulongsentsü nung affect asür. “Küm 65 tain tebu kati küm 13 tetsür chanu ka dak tashiyim mapa inyak aser la temang lepsar dust bin nung endoka aliba tanep sepaitemi angu.” Iba amala osang ajanga tejashi dang masü saka, alima ya kechi küma aor ta temulung nung tatayuyu den tetsübu aitdaktsür. Iba dang ‘moral panic’ ta ajatsü akok. Osang karbo nübur nungi (unnecessary) attention angutsü mechi ochi aser shidak dak alaka tiyazü bendenloka exaggerate sür prokshir. Iba ama sensationalise asüba osang ajanga aiben makmakshimakdaktsür. Ano osang karbo dramatise asütsü mechi o poraloker otsü dak malang kanga serious kümdaktsür aser ibala osang ajanga unnecessary emotional effect agütsür. Ano osang karbo shidak mesükba tiyazü nung ajemdaker tebilemba nükjidong kar nüburtem nem hai-haura südaktsütsü mechi propaganda prokshir. Ibala osang ajanga kija, kibong aser lokti, talisa political nung mangatettep aser timtem bener arutsür. Ibala osang ajanga nüburtem mashikoshi shisatsü agütsür aser tim masüba lenmangi anir. Ano osang karbo sobaliba mesüra history dak sendakba konang nüngsang aginüdang otsü yanglushir (distort) prokshiba ajanga shisalu (field of knowledge) nung timtem tulu adokdaktsür. Iba dang ‘epistemic violence’ ta ajatsü akok.
Nai prokba osangji nüngdakba aser nüburtem asoshi tajangzük anguba osang tajung asütsüla, saka osang aika tekümdangtsü aketba osang lir, anungji aiben ibala osang meprokdang, akok tashi authenticate süa aser common sense amshia tajung tamajung bendangtsüla. Talisa filter mesüi ‘raw news’ prokshiba ajanga aiben nüburtemi tajung majung mebendangteter.
Tanü asüng internet aser social media ajanga osangtem newspaper nung madokjungi nüburtemi meteta adoker. Saka nüburtem ajak ajungtsü asoshi tekümdangtsü aser temetettsütem meteta amshi nung ajungtsü. Tanü putu nung balaka ochiji ‘anaben ana benden nung pezü’ ta asüba ‘ochi’ kisüng masü saka ‘ochiji’ kanga toktepa (contested) kümogo, anungji social media nung, talisa osang perokdang ochi aser shidakji kechiar jungjunga meteterang nüburtem ajungtsü aser ajangzüktsü ta angateta belenshinung ajungtsü. Osang tapu balala shia ochi dang masü saka ‘responsibility’ lir aser social media nung balaka osang o responsibility naji kodanga mepiladaktsütsüla.