2019 küm koda lia aotsü sentong renemer… ???

~   L. Kika Pongener.

Tamasa Tir Yimyim osangkaket azüngertem ajak dang küm tasen salem sangoktsür. 2018 küm süitema oadokogo, ajiser küm tasen ka, Kibuba’er küm 2019 nung asenok tetsüng ajemokogo. Küm tasen ka nung ayaokdang nubor ajunga mulongjang nung 2019 küm ya-a kechi koma ka süidaktsütsü ta tasüngdangba arur. Aji oda, nübor aika mulongjang nung 2019 küm yagi kü kija taküm, ozü kibong, ozü yimten, ozü Arogo aser ozü lokti asoshi-a kechi ka bentsüa lir na…??? ta asüngdanga alitsü. Kodang asenoki tarutsü nukla mangdang kar yur inyaka aotsü sentong yangludir, idangji tamasa tesuiba küm inyaka aruba mapatem khen meyipa reprangshitsü kanga tongtipang, aser tamakok kar lira kodaser tamakokji angutsüsa aküm ? ta bushidangtsü kanga tongtipang lir. Ajiser takok ngua inyaka arua kar lira, ano taruba küm tali tajungba inyaktsü asoshi nukla tajung ayutsü aser sentong tajung yanglutsü kanga tongtipang lir. Anungji asenoki 2018 küm asen Naga lima Sorkar, Yimten, Mungdang, Arogo aser Loktiliba ajak koda lia aru ta khen meyipa reprangdangdi aser tamakok kar danga lira taküm 2019 küm nungi melenshia tali tajungba yanglushitsü tenzükdi.
Sorkar inyakyim aser yimsusuba : 2018 küm sorkar tatar shimba Election agir ano tejep-tesung jungjunga mekümteti küm suitema aruogo. Sorkar tasen kümtet-li asünungji terenlok mapa tebilemba amai-bo meinyakteti küm suitema aruogo. Anungji 2019 nungibo terenlok mapa tasen talila karbosa bendenloka inyaktsü nuburtemi yimlaseta atadagi. Tongtipangsa lenmang aser apu-tem (Roads & Bridges) tang teinyakdak tenzüka akaba mapatem teküratiba nung renema inyaktsüla. Ajak dak alaka, ‘Tenemtsüng lenmang’ (Foot Hill Road) ya teküratiba nung renemtsü ariteptsüla. Ano 2018 küm koba Medical College aser Vety. & Animal Husbandry Science College lapoktsü atema long azüngogo, aji teküratiba nung tenzüka inyaktsüla. Aser 2019 küm-a ano item ama College aser talisa Engineering College tasen karbo lapoktsü sentong nung enoktsüla. Ano ‘Electric light’ peria aka nung dang terenlok mapa ajak takok ngua inyaktettsü asünung, ‘Hydro Electric Project’ tasen karbosa tenzüka inyaktsü sentong nung enoktsüla. Ano 1980’s nungi tenzüka yangluba Dimapur nung ‘Stadium’ ka tanü tashi merenemtet anendaka yua lir, aji-a teküratiba nung renemtsüla. Ano kanga tesasatsüka, North-East India nung tangar State-bo pei jurila ‘High Court’ lapokogo, saka asen Naga nungerbo ‘High Court Complex’ yangluba mapa-a, mapa inyakba den meputep senotsü endokba otsü jembir, saka mapa-bo tanü tashi merenemtet anendaka yua lir. Anungji iba mapaji-a teküratiba nung tembanga inyaktsüla. Ano Election agiba shia Party ajak ‘Manifesto’ nung nujiso teküratiba nung tembanga telemtetba agitsü asoshi inyaktsü ta nubor dang nangzüker, saka kodang election temdir kecha mapa küma inyakba mangur. Otsüla-oboula nungeri jembiba, Shitsük-i An-tepong ya kanga tsübua liasü, saka kodang An-tepong tebang lapoker ola adoka akong, idangji An-tepong dak tepo maket-a ta Shitsük-i meteta aküm. Anungji Shitsük-i An-tepongji metsübui ayong-ayonga nguseta achi ta otsü-sutsü jembir. Ashiko aji mesuka, India nunger yimsusurtem-i Naga nunger nem-bo ‘SEN’ dang agütsüra, iba jagi parnok temulung sua-adoktsü’ar ta asenok mulungjang jungjunga ngua-adok sudi ta sasaseta bilemer. Ano küm shia ‘Hornbill’ benjong amungba ajanga asen lima asoshi takoksa asü ? Mesura tajangzük tuluba angur ? ta asadangtsü kanga tongtipang lir. Ano aji tang masü, benjong amungba ajanga alima matsüngdang konang-nungsang angur asü ? Mesura maaksu-ang tuluba angur ta bushidangtsüla. 2018 küm ‘Hornbill’ benjong mapang Foreign & Domestic Tourists-temi teshisadangtsü aketba ‘Remark’ kar agütsüba osang kaket-tem nung züngshiogo. Hotel tanendak tajung peria makaba, Hotel nung ayipdak taa tali meshiba, chiyungtsü achi-ajemba nung sen jenjang tali meshiba, Taxi hire taa tali meshiba, osettsüset nung jenjang tataktet maka tali-tapong meshiba aser talisa lenmang majungba. Anungji benjong ya küm shia amungtsü sura, sorkar-i inyakyim ya tera tajungba küma meyanglushira tajangzük dang nungi alima matsüngdang maksu-ang tuluba asütsü.
Ano yimtsüngtem nung yimten yimsusuba bangdak koda inyaka lia aru ?…ta khen meyipa reprangdangdi. Sorkar-i yimtsüng terenlok atema agütsüba senotsü, nubor meima ochishia inyaker asü meinyaker ? Sorkar-i yimtsüng terenlok atema agütsüba senotsü nutsüng-nubor-i memetet telung nung ‘VVIP’ kar dang kibur küma tajangzük agir, aser yimtsüng terenlok mapabo shidak meinyakba ashiko yimtsüng kar nungbo alitsü-a akok. Talisa Mahatma Gandhi National Rural Empolyment Guaranti Act (MGNREGA) Fund yabo sorkar-i nubor atema aser yimtsüng terenlok atema agütsüba nubor arok külem meyong sen lir. Anungji yimsusur-temi anir nutsüng-nubor ajaki meteta dang iba sen (Fund) yabo amshitsüla. Yimtsüng nung yimsusur aser Village Development Board (VDB)-i anir nutsüng-nubor ajaki iba Fund ya ochishia amshia yimtsüng terenlok mapa inyaktsüla aser nutsüng-nubor nema taa tagütsütsü tim shidak agütsütsüla. Yimsusur-temi pei lima aser nubor meima, nutsüng-nubor rongnung tanak-temesung kecha tebendang mekai arok külem ajangzüktsüsa ochishia terenlok mapa inyaktsüla. Aji oda, iba MGNREGA Fund ya tim mesui amshia lira, mesura nutsüng-nubori memeteti telung nung ‘VVIP’ kar dang tajangzük agia lira, nutsüng-nubor ajaki nungsen metsübui tasü-ita ola adoktsüla aser tenuk yoka bushitsüla, kechiyong aji nutsüng-nubor arok külem meyong sen lir.
Mungdang aser Arogo inyakyim : Mungdang aser Arogo tesüiba küm inyaka aruba mapatem khen meyipa reprangdangdi. Rongsen ketdangsuba nung Tsüngrem-ia hau ta ashitsüsa ochishia inyaka aruogo ma ? Mungdang aser Arogo-ji sorkar, yimtsüng yimten yimsusuba bangdak aser loktiliba ajak atema tanüdangtsü (Aina) amai lir. Atangji Mungdang aser Arogo mapa nunga ochimashi (Corruption) inyakra, tanga lokti-tentet nungbo koda asütsü ??? Tanü asen Naga nunger Mungdang aser Arogo-tem inyakyim reprangdangra, karbo alima lokti-tentet inyakyim tang mesuka küma-odagi. Mungdang aser Arogo teimba ka nung Yisu Khrista kibur masü, rongsen tang kibur kümdaktsür, alima temenen nem moksepdaktsür tanela nungbo rajang küma-odagi. Tsüngrem tenzüker-tema karbo ‘SAN’ bushir masü, saka ‘SEN’ bushir küma-odagi, aser ano aikati ita-sen aser taki-tarutsü (Salary & Facility) nung dang rangloker tenzüker. Tsüngrem tenzüker aikati Sorkar mapa nung Gazetted Officer-tem nema magütsütetba Facility, ki tajung nung ‘Air Conditioned’ enoker, ‘Standard Furniture’ yur-ang linur aser Gari tajung nung dang mener senzünur. Ano Border area nungbo tenzükner mali, saka Dimapur, Kohima aser Mokokchung ama Jila tulu takar arogo nung dang tenzükner. Arogo aika nung ita shia tershilem aser tenla sen taluposa agir magima arur, anungji kanga-bo menungdakba Project tapu-tapu yanglua senotsü lalushiponga amshir. Project tuluba-tuluba mekazüka, senotsü teimba-teimba endoktsü sentong yangluteper, saka tanela anir aruba (Soul winning & Mission) mapa-bo senzüka toktsür. Anungji kokrabangla timtemer mokokminertem yaritsü asoshi küm shia arogo budget nung senotsü terarabosa enoktsüla. Tanü arogo-tem nung tenlaki-bo tulu-lu suzüka ayu, saka sentepi arur mali, tenla kidang meden tawa-tazüng teimba ayuba arogo aika nung angutsü. Aji oda, Mungdang aser Arogo nung tenzüker-tem ajaki asen dak arogopur-tem tetsüng memettsütsüsa, aser Tsüngrem tsüngdang sentsüh masütsüsa nentak-nentaka tenzüktsüla. Mungdang aser Arogotem nung tenzüker aikati pei sasa pei tashimait mebushir, mesura arogopur-tem pa/la libaliro aser jaklaliro yimya nung tetsüng-mettsür asü mesura temoatsü angur ? ta pei sasa mebushidanger. Aji oda, pei sasa pei mangatet aser arogopurtemi pa/la-ji kechi jenjang nung yua ali ta pei sasa mebushishidangi tenzükba agi arogotem aika shirangdaktsür. Atangji kechi mapa nung tenzükdir tenzük-aka küm kwika tenzük ? aji tongtipangba masü… Saka kechi koda tenzüker ? ta asüba taküm küliji-ang kanga agi tongtipangba lir. Anungji mungdang aser arogotem nung tenzüker ajaki pei sasa pei taküm aser kibong libaliro seret odanga bushidangtsü aser reprangshitsü kanga tongtipang lir. Aji oda,Tsüngrem tenzüker tajung ka ama arogopur ajaki akümtsübutsüsa, jakla yimya, jembishinu yimya, inyaksangshiba mapa ajak nung ajemalua tila kümer, tazüokba nung, asen dak tangar memettsüdaktsüsa, ajak den kasa-sa litetba tenzüker taküm aser kibong ka-ka asütsüla.
Loktiliba inyakyim : Tesuiba küm loktiliba ajunga koda lia aru ta khen meyipa reprangdangdi. Tanü asen Naga lima nung lokti-tentetji züngdangra zünger-mezüngma tenteta lir. Aji oda, item lokti-tentet ajungaji kechi nukjidong nung tenzük ?…ta bushidangtsü kanga tongtipang lir. Tanishir aser tekolak menden shilem agi atatsü nukjidong nung tenzükba asü ? Lokti tenung ademer saru-saji sarua iba nungi tajangzük agitsü nukjidong nung tenzükba asü ? Tanga lokti kar madak tashi amshitsü mesura atsüngdoktsü nukjidong nung tenzükba asü ? Ano lokti-tentet karbo khangtepa saru sarua bendener, tetemlok keter aposhia amshitsü aser tajangzük aruba nungi Ak tepseta benjong lia chiyungteptsü ta asüba telok-a karbo lir. Anungji kechi lokti-tentet sudir suaka, benjong-bentsü alitsü mesura longso-longben aser chidi-yungdi mapa atemabo mali-ang tajungba. Ano tanü putu nung lokti-tentet aika khangtepa saru sarutsü aser Jubilee-mung mungteptsü. Hau, jubilee-mong amungbaji kanga junger, saka kibong ajakbo kasa kaa-ita alir masüji, ashiko kibong karbo iba saru saruba ajanga sentsüh tulu kümer kibong telungi aluba-a alitsü akok. Aji oda, Arogo, Yimten aser mepaitoktetba tongtipang lokti tulu kar dak alaka, tanga menungdakba tila-teri lokti-tentet ajak Jubilee-mong mungtepba yabo anentsüla. Ano kanga-sa tongtipang kaji, telok karbo iba lokti-tentet akaba ajanga arogo, yimten aser tanga telok ajunga nem pesa-prong, mepet-mesu, telemsa adoktsüsa timtem agütsüba lokti-tentet ka sura, iba telok-jibo nubori angateter anendaktsütsüla. Ano yimten dak sendakba lokti tentet-tem Non-Governmental Organisation (NGOs) kwika lir, item ajungaji alima aser nubur nem tajangzük agütsüba lokti-tentet ka dang asütsüla. Political Party & Politician nem anishidaktsüba (Puppets) masütsüla, VVIP kar tetuyuba (Remote Control) nung jajaba aser inyakba lokti-tentet ka masütsüla, Political Party & tanga ibala mesukba lokti kar atema jembitsür (Mouth Piece) lokti ka masütsüla. Kanga tesasatsüka, tanü lokti-tentet aika rongsen nem anidaktsüba, supokrem aser sen-yong ochi ayokba, lennirtemi pei yangkü asüngtsü arishiba. iba amala inyakyim jagi alima nem tajangzük masü saka teraksa aser telemsa dang adokdaktsür. Atangji lokti-tentet ajungai pei lima pei nubor ajangzüktsü asoshi nukjidong yur inyaktsüla. Sorkar inyakyim aser yimsusuba mapa nung asüyongjia, meshidakba nungbo tasü-ita ola adoktsüla aser majunga ta tasü-ita shitettsüla. Yimsusur-a majunger dangbo majunga ta tasü-ita shitettsüla. Anungji tesuiba 2018 küm lia arudang asen loktiliba nung tashi-mait, mokokmin kar danga inyaka arua lira meyipa reprangshidi, metongshia yanglushidi aser taküm 2019 küm yabo teyanglushiba aser nubori aginutsüsa inyakba küm ka sudaktsüdi ta ayongzüker.