Mapa inyak sayutsüla

Küm noklang ka jakdang asenok ama nisungbo nisung saka zülu maka, anungji zülutsü aser azüngtsü memeteti aliba purtem asoshi zülutsü aser azüngtsü meteta akümbaji sayatenya liasü. Iba sayatenya jagi asenok shisa tenük lapokdaktsü aser taküm libaliro tajungba küma indaktsü. Aji oda, zülu aser azüng metetba agi mapa tapu balala angazük aser inyak shia aküm. Iba jagi tanü asenok aika wadang tapu balala nung ita sen chia inyaker. Ajisüaka, tanübo zülu aser azüng kija metetba agi meperir, kechiyong zülutsü aser azüngtsüba yabo nisung ajaki meteta lir, ibayongi tanü asen lima nung zünger mapa mangur ta asüba tebilemtsü ya adoker. Kechiba zünger mapa mangur ? Azüngbaji mapa inyaktsü azünger masü na (?) ta asüba tasüngdangbatem langzütsübaji kanga rongdak nüngdak ka kümogo. Taoba mapang o tanü mapang na tepilaji iba tebilemtsü  jagi bendanger. Atangji, nisung ka nüchi akümtsü asoshi tamasa zülutsü aser azüngtsü metettsüla. Ajisüaka, zülutsü aser azüngtsü kija metetter mapa inyaktsü kecha meshira, pai mesüra lai zülutsü aser azüngtsü metetbaji amajok akümtsü. Iba tebilemtsü mekokteti tanü lanurtem aika timtemdagi. Ibaji lokti tebilemtsü kümogo. Iba ama tebilemtsüji yimten, lokti aser arogoi dena reprangteta meinyakra lanurtemji alima asoshi teyarir masü timtem agütsürtem kümadoktsü. Iba tangatetba nung asenoki taoba hopta nung ” tanü Nagaland nung lapoka aliba high school aser higher secondary school nung tang agia aliba subject anasemka ajemer, item melena vocational training agütsü nunga koma süla ?” ta asüba tasüngdangba ka bener arua bilemdangogo. Atangji, tangsa tang iba amaji kaketrejutem nung mapa küma meinyaktettsüa akok saka asenoki iba ama tebilemtsütem indang ya shisabolua bilema shisalemsateptsüla. Shisatsü yabo Tsüngremi agütsür, anungji yimtaklirtem ishika alu nungi adoker sensaksemdang jembiba ojiang yimten yimsüsürtemi jembiba dang nungi shisatakaba asütsüa akok, anungji kodangsa asenok dangi asen  lima asoshi inyaktsüsa shisatsü tajung ka arudir, idangji asenoki lenirtem den menungnangi lemsateptsüla. Tanü asen lima nung kaketshir aser lanurtem asoshi inyaktsütsü rongdak nüngdak kaji kaketreju nung zülutsü aser azüngtsü angazükba mapatem dak alaka ano tali bushiloktsüla nüngdak adoker. Ibaji zülutsü aser azüngtsü metetba dang masü saka nisung shiai peisa pei taküm aser kibong mesütettsüsa mapa kabosa inyak ashitsüla. Ibaji atema tanü asenok kaketreju nung sayubayim tera melenshitsü nüngdak adoker. Tanü asenok kaketreju nung angazükba yabo ongko aser science subject dak alaka tanga subject yabo tangar lima aser chubatem otsü aser English oshi angazüker amai dang lir. Anungji, Ongko, Science aser English subject ka den asen oshi aser Hindi agitsüba dak alaka tanga subject aika agitsü nüngdak madoker. Aji oda, anogo nung ghonda trok school mapang agira, ghonda anabo mapa inyak (vocational) sayuba nung endoktsüla ta bilemer. Mapa inyak sayuba nungji computer amshia mapa tapu balala inyaktsü sayutsü, tailoring, electrical, mechanical, carpentry , painting, plumber aser chiyongtsü tapu balala yangluba (hospitality) mapatem sayutsüla. Itemji school nung  akhi subject agibatem den külem külemi angazükra, class ter aser terana ajangdangbo pei taküm aser kibongbo mesütettsüsa mapa inyak shir asütsü. Akhidangbo, education ta asübaji zülutsü aser azüngtsü metetba dang aja, saka tanübo education ta asüba ya mapa inyak metetba dang ajar ta asenoki angatetdi. Aji oda, educated ser mapa mengura mesüra mapa inyak meshira pa mesüra laji educated masü saka zülu aser azüng metetba dang  asütsü. Ibajibo ‘educated’ masü saka ‘ literate’ asütsü. Tetezü tanü asen lima asoshi ‘literate’ masü ‘ educated’ nüngdaker. Iba tangatetba aser nükjidong  nung  tanübo asen nüngdak yari kaketreju nung kaketshirtem dang zülutsü aser azüngtsü dang masü saka mapa inyak sayutsüla. Tanü putu yabo akhi amato masü, zülutsü aser azüngtsübo kaketshidaki aotsü menüngdaker, kechiyong maodangyongi shia adoker.