Alusüba mongpu

– – I. Temjen Tzüdir

Iba lima nung meimchir ajak inyaker dang chiyungtsü angutsüba tetenzük nungi Soba Teyangluri tia nung lemzüktsü. Asen tetsü tebou nunger otsüjia reprangdangra meinyaki chiyungba lima kecha nunga maliba otsü tejangja lir. Hau, asen tetsü tebou nunger mapang, tanü ama shishilembatsü memetetba den  lenmanga peria makai liasü. Parnoki alu kanga meranga ayim. Aluyimba nungi chiyungtsü anguba den arem aser ayong nungi shi ango bushia chiajema ali. Parnoki kodang alu achitsü mongpu arudir kanga anembonga aser nüzüng süa alu mungsong bushi; tetezü alu tasen achitsü asoshi mungsong tasen shimdang kanga kümdanga shim.
Tanüa yimtak yimtsüng nung aluyimertembo iba October ita ya alu puok aser mungsong koba achitsü, alu kibur shir dang asüngdangtsü ta shisadangba mapang lir. Anungji iba ocet nung asen tetsü teboutemi “Alusüba Mapang” kechisa inyak itemji kar shisadangdi.
1.   Alu Puok/pok shimba: Akhidang kodang (Ashitsü agi October ita nung) yimtsüng ka nung Liten tua alu achitsü mongpu tongdir Yimden yimsüsüri koba lumang/puok achitsü südir ibaji lemteter Anüngsama nungi songzüktsütsü. Iba songzüktsüba lumang tasazük shitak nung aluyimertemi alu kibur bushia tim yimya nung asüngdangtepa kiburi melara alusüi ao.
2.     Pungmang takzüba: Kobanü alusüi odir iba aonungji pungmang takzü. Pungmangji kangasa mejungra alusüi oaka iba luji magi mesüra mechii toktsür tanga mungsong kar bushiasa ao.
3.      Alusü dang ashibangba kar: Alu achitsü mungsong ngogo ta sür odangbo aluji machi saka mezüng nü alusüi aoba anogo nungi arayang aser arem meta ajak jungjunga repranga senzür dang aluji achitsü machitsü lemtet. Item rongnung asen tetsü teboutemi kanga tongtibang süa ashibangba  yimya kar yamai reprangdangdi;
a)     Süngzü mesü- Arem nung teti süngzüsüngra jenti alir. Yimya agi süngzüsüngraji kirakmaro aser pereppishia alir saka iba süngzü mesü yabo khenyongi tereprangtsü nung balaka asütsü. Oda khen reprangtsü nung nisungi mesür toktsüba ama süngzüji jungjunga mesür alitsü, koba dang karibo mangrak taka ajar. Ibala ama süngzü mesü aliba lumangji chia züsenra nisung asür ta takzüa ashibanga liasü.
b)     Marok-yi- Süngdong tazüng  nung masü saka tera (root) malitsüba tesem nung tera amai ka  adoker ano tongpen nungji tangloka marok nung tai (handle) aketba amai alitsü iba dangji Marok-yi ta ajar. Ibala amaji lira iba luji ayimdang tashitak tamajung agi tonga timtema tasütama tashi ataloker ta takzü.
c)    Kokidang- Kodang süngdong ka nung bangjara adoker tanaben bangjara anaji ajurutepa ka küma tangteptsü (union) saka tetsüngda nungji tapok adoka  alitsü aser ano tongpenji tanaben ka dang kümer alitsü iba dangji Kokidang ta ajar. Alu achitsü mungsong nung ibala kokidang aketba süngdong lira iba lu züsendang kibong nung teraksa adoka tapok apar ta kanga ashibang.
d)     Leprü: Ibai süngdong nung süngzü agi ateta rüdanga/judanga aliba dang ajar. Iba ama leprü alu nungji lira nisung asür ta takzü. Anungji karibo aluji mechiisa toktsü.
e)    Leprongki- Par-i achitsüba alu nungji nisungi atuba ongken masü saka tarok tulu tesem lira yangji mopung tamajung (mojing) alir ta amanga ashibang saka kari ibalaji mashibangi aluji chia züsenra kibong nung shilumanem aser timtem ataloker ta ashibang.
f)    Tzüki apaba- Ali tesem ka nungi tzü pokteta ayong ka tenzüktsü aser tatsüka yima lur tzüji tapok kati yia mesüra ali nungji tzüji samaa ayongji makai kümra iba dangji tzüki apaba ta ajar. Iba ama aliba tesem aluji talisa kijung lanu kibongi machir ta ashibang.
g)    Ninang perem- Alu achitsü lumang ka nung ali arodanga mesüra meimlaba tesem ka nung alinükji ninang teperem ama ali tesem tilaka agi dang tangtepa lira iba amalajia talisa kijung lanur kibongibo machir ta ashibang.
Yamaji asen tetsü tebou nunger mapang aluyimba kija nung dang parnok taküm ajunga metaloka ali nungji parnoki kiyimluyimtsü asoshi kanga asüngteta aser koba tesem nung züsentsü südir kanga ashibanga kiyimluyima aru. Ano parnoki alu mungsong ka aginüa liaka pur medemer kari alu kibur dang asüngdanga toker lira  raktepa alu kibur dang kodanga masüngdang mesüra tasa tamajung yanglua merumerua masü. Kechiaser alu achitsü asoshi mungsong ka agi raktepa chira temoatsü malir ta angatet nung aluyimer tsüngda yimli agütsütepa awashitepa liasü. Ibaji ajanga aiben parnok taküm nung tsükmirungmi aser tia tamajung  nungi kümzükba den taküm, kibong aser loktiliba nung temoatsü kaa liasü.
Temalen ashiba ama, aluyimertem asoshi küm shia October ita ya koba puok mesüra mungsong achitsü ta shisadangba mapang lir. Kasaji asen Naga lima nung joko 2018 küm tetenzüklen Tatar shimtsüba kümzüng tonga arudagi. Taküm (2016) ya 2018 küm nungi Naga nunger rongnung Tatar kümnürtem ajak aluyimertem koba puok mesüra mungsong achitsü ta bilemdangba ama koba tesem nung Election-i ayitsü, election maparen nung shiba tongtiba süa yaridaktsütsü, shirnoksa pa den yariteptsü tongtipurtem asütsü ta asadanga shisadangba mapang lir. Anasatiba tatishitsü ka aser aji tatishitsü ta süaka shitakba nung ataloktsü kar asoshibo kecha menua mali aser ibaji yamai agidi; Yimtsüngtem kija agi kümteta aliba limakazük (constituency-tem) nung kangabo timtem madoktsüa akok saka jila (Town) balala Mokokchung aser Dimapur amala koba nung nübur temeyoktep lir item nungji kanga shisa kaa aser pur tsüngda yimli agütsütepa iba tatar shimtsüba (election) alusü maparen inyaktsü kanga nüngdaker. Nai khen yimli mesayudang mesüra nena tsüngda kati khen  merumeru asüdang nena tsüngda (Aor ana) kata magishi aser tesüsaba yimli angur ama süaka tatar shimdangbo tamakok ajurushitsüsa ka dang sayangteta atara asen Aor shin o nung ashiba ama “Sotzü-a mayong, yar-a majishi” ama masütsü kanga kümdangtepa elention alusü inyakteptsüla.
Aluyimertemi alusüdang koma ashibanga alu mungsong bushi yamaji election anasa arudang shirnoki nübur tenzüktsü jangrar parnokia kasa anembong aser ashibanga election nung shilem agitsü mulungtettsüla. Yamaji mesüi nai nüburbo tenzüknür saka taküm aser kibong nung ashibang aser anembong junga meyutet ta süra alusüri Süngzü mesü, Marok-yi aser Kokidang nguaka mashibangi alu achi nung taküm aser kibong nung temoatsü masü timtem aser tasüba ajuru ama akümtsü. Anungji nübur tenzüknürtemi  item ya jungjunga meteta alitsü kanga tongtibang ta nibo bilemer süra naia kechi ashir….?