Asen Aor Teshisadangtsü Mapang

– S. T. Yapang Lkr. Kohima.

Yimdenren: Taoba küm (2018) election masü telemtetba dang agitsü ta tenzük, saka election-ji tiptema agiogo, yaküm to kin tulu kari anir election-i inüa tenüng züluok, anungji par akhüm nungji talir ajaki tenüng züluok aser ola kecha maka. Taoba mapang asen Naga nungeri election masü telemtetba aginüdang asen lenir Dr. S. C Jamir par mapang Congress nungi parnoki tenüng züluok ta tang tashi atishia jembir, saka yaküma iba kasa inyakyim to dang sürnung shinga nema tuteta tenüngmenük agütsüba mali, saka ibala melen tenüngsang agütsütepba sentong dang jenti liasü.
Asenoki shisadangtsübaji taoba ULB election magitetba; kong Naga nunger ajaki medema election magitsüsa nokdakba yong magitet, iba mapang toa yaküm general election nung tenüng züluokba amaji par kin jaki nenok koma sünür süang ozü limabo ozü mulungji ULB election-ji agitsüsa ta sür tenüng züluok nung koma süla? Aser parnok denji asen madenyongbo tangar kin ter sanger anidak nunga koda süla?
Yakümsa MP election agishiogo, küm terpungu NPF teloki yimsü asüdang asen Aor chanu NPF telok tenüng nungi MP election-i itettsüsa maongka mangu, saka yaküm NPF asoshi MP election-ji per ngur nokbang atsü amai ajuru, iba mapangji asen Aor nem lenmang lapoktsü, taoba mapang apibo opposition puri vote timtiba ngur südi, saka ka agi madoka aji kasa madoksa asünungji madok, aser aji yimdenyimli nung yimya ka dang, kechibasüra takoktsü tejangja asünung dang tangar denji tokteptsü ta mali. Ajisüaka item ajak nungi asenoki tangar shisatsü ngua tarutsü asoshi renemshia lidi.
Kasa MP election nung tokteptsü maongka manguba dang masü item küm terpungu nungji CM dena kilonser terana dang alitsü temzüng amshi tenzükerbo Nagalima Tatar roker nungi asen Aor Tatar terka, yang nung jaki ni aibelenerka mesüra mapang talangba ka kilonser kaka dang liasü, ita ishishi dang nisung anana kilonser liasü. Ajisüaka yaküm General election nungbo telok katia pei kijai yimsüsütsü tashi mengutetba ya asen Aor asoshi Tsüngremer maongka ka liasü, ibayongji tang kilonser asem den Advisor ana lir (Advisor asem liasü, saka tia maka Wb. Imtikümzük Advisor Sericulture, Excise süadok). Taküm asenok jakdang MP election tulu anendaka lir, ashiko iba election nung BJP akozüka tsüktsü südi ta imlatsür, Modi shiba o tululu jembizüka yur meinyaktet mangmangkoradaki pa meji BJP pur takoksa ajurutsü akok, yamaji süra asen Nagalima nunga temelenshi arulanglang ta imlar, iba mapangjia ano menden khen asepshitsüsa akümtsü, idangjia Kilonser ana mesüra asembosa atatsüsa ata akoa alirtemi inyaktettsüji tim, kechiyong aji langa lir, saka Aor Tatartem pei pei juri süra taoba mapang ama kilonser ka dang akümtsüa tamaoktsü masü ako.
Nagalima tasenba: Tekalen shia aliba tensa nung asenoki aiben temulung mulutetba tensa ajuruogo südi, au aiben tanga kin dang nungi temulung ulua inyakbaji lir, saka iba kija jaki meperir, kechiyong asen kin ya tangar aoba maoba repranga atatsüba masü saka samanir kin lir, ajak dang alia tang asen Nagalima ajungbena kechi jenjang kati aitsü shingaia tejangja ashitsü makoker. Yangi asenoki temulung mulutetra ajibo teti asoshi tangar sülen asütsüsa ajurutsü akok. Teshisadangtsü ana lir; kaji tang India kübok telemtetba tajung ka arua anüdoklen aser anülulen asen Naga litsü kecha maden tang Nagaland state ta asüba ya kija telemtetba tajung ka agütsür yangji Naga nungersa süaka Nagaland state kübok maliriang yimsü asütsüsa süra asenok ano asen lima nung parnok dang nung jaki nüchiso meshitsü asü koda asütsü?
Tanabuba nung telemtetba kechi arudir arung mesüra telemtetbajia taru ajungben China aser India tsüngda obang mapu kar adokra India nungeri North East ya yutsür ajentsüsa tensa ka ajurura koda asütsü? Shisadangang North East nung raraba oset kecha rizünga yua maka aser India nunger ket nung akaba raraba osettemji tangar asoshibo asayamenüba ka dang mesüker südi. Kechiyong tangar nisung mamenba tayimtsü kija anüng nung anü tongdanga ayimtsü. Iba amala mapang asen Naga nunger aikati “Onok India nunger aser ano India nungersa asütsü” ta jeba mepishitsü südi, saka idangji parnoki “Nenok kodang India nunger süa aru? Netsü nebou shir aser asenok külemi kong lia aru? Nenok alima sensaker den nüchi makümba agi nüchi kümdaktsüa nenok anepaluba dang” ta asüngdangra asenokia kechi langzütsü, asenoki aginü maginü ta mali, India-i asenok minzüka yutsüra koda asütsü?
Yamala telemtetba mesüra India-i asenok meinzüka yutsüra asen Naga nunger temzüngozüng koma asütsü? Itemjia asenoki shisadanga alitsüla, kechiyong Tsüngremer anogoji shingaia memetet aser itemjibo nisunger sentong agi mapijemba ataloka aor. Tanga aika nung asenoki kibur mekümtetyonga yimdenyimli aser bangdak nung asenoki sottsü tim aser aji kangasa tenüngdaktsü, Kechiyong tang asen Nagalima nung okadak amshiba India nunger ozüng ya asenok den khenyongi meputeper, nenokia shisadangang aser koba agitsü ka shimtetang, ya anaprong shimtsü makok.
Asen Sobaliba Okadak (Customary Court) dang asütsü asenoki renemshia alitsü tim. Asen Aor aser Naga nunger sobaliba aser obendangba yim tajung ya alima sünga ayimsünga odaktsütsü asenok nükjidong asütsüba dangashi tzümar dang ajizüka mesüra parnok nungi apuzüka ozüng yanglutsüji menüngdaker. Anülulen alir ainba mapang par yimyayimbong agi alima rangben ama amokbanga yimsü süogo, saka par mapang tesüir anungji asenokia alimaji yamaji asen sobaliba agi amokbangtsü renemshia alitsüla.
Junga renema melira iba anülulen aliri amshiba aser India nunger temzüngozüng yakisa teti asoshi amokbangtsü, kechiyong sen meimer aikati ibaji dang amshinütsü. Asen sobaliba nungbo nisung kati aibelen nung pa dang arua nokdaker pa/la dang asüngdangtsü aser shibai pa/la kümzüktsü merangdir ‘au khunendong’ ta züngshia senchimenjia achir, saka tzümar okadakbo nisung tepsetsang mesüra aibelensangji menokdaker, pa/la melen tangar ang ka nokdaker aser kümsülosüa jembishir shibai akoktsü memetet. Aser takokera makokera pei yari senotsü indoker.
Ajak dang tajungtibaji asen sobaliba nungbo shiti junga mezülu ta, mapang peria magütsü ta jembitsü kecha mali, tebang agia keno benokteter, aser mimshia masü anatsülen mapang agütsüa jembiteper ka aitsü mesüra metongshir yoker, aser keno tepdaka mayur, tanüsa tanü obendanger. Iba alima nung asen sobaliba agi mebendangtettsüsa keno kecha mali. Saka kong shirisa obendangdir asen sobalibai melaba ama tejak ajia masü mesüra telok tulubai nongshiba len mereprangi ochishia obendangtsüla.
Ni kuli ka amshia tatishitsü ka shinür: Nagaland Government notification No. APPT-18/6/67 anogo 19.09.1987 nung sangdongba ajanga ‘non-technical class III aser IV mapa ajak noklang shilem nung noklang (100%) lisopur (indigenous inhabitants of Nagaland) asoshi mekazüka yutsür’ ta shia lir. Ajisüaka RTI telangzüba NO.PHQ (CON-II) 185/RTI/2015-16/1040, anogo November 22, 2016 nungi putetba agi asen Naga lisopur meyong nungji Police Department kija nung 2013 nungi 2016 tashi nung tzümalongmar 239 tashi kecha tetendangba melii shimoka aliba puteta ibaji indoker asen Naga lanur shimtsüla ta onoki okadak keno benok, saka iba kenoji kümsülosüa jembishia munger tamakok angu. Yangji ashiba agi item tzümartem mapai aiba ajanga takoksa ngua alir/ mapa mengui alir (Aggrieved persons) rogotemi kenoji ano benokshitsü akok, aser ibajia iba mapang sorkar mapa jaki inüa application agütsüdanger nübu asütsü tim südi, ajimesüra iba keno obendangnü tamakok ngulanglang. Kari ashitsü “Mapa tazüng aliba advertise masü nung kodasür mapa tazüng lir ta nüburi meteta application agütsütsü?” saka item kuli tajungtemji mejembidang akuzüka tsüker alir. Tsüngbang kar koya majem kazür ama yamala ozüng liaka tamakok angutsüji temetet dang asünungji Department ajak nung ama tzümarji maneni aniokdaki, aser aji nokdangtsü asaktsü. Oda Tsüngremer anogotong ka tashi ibai maneni alitsü südi.
Asen sobalibaibo iba keno ochishia bendangtsü asoshi minutes ter magitsü aser sena naya poisa kata menüngdaktsü, kechiyong tanüsa jar Police Department nung tzümarlongmar shimoker ketdangsürtem dangji senchi sen tenem mesüra noklangkaka chir mapa nung jaki anentsür tepuokdak ayutsü aser iba sülen aibelenertem tasüba temerenshi agütsü jungla, aser parnoki anioker ajakji tanüsa jadener mapa nungjaki anentsütsü tetuyuba agütsütsü aji ajaki metetba mapa, nübur kari item tzümartemji kümzüknüa o ka danga shidangra parnok dangji “Au khunendong” ta jaa parnok dangjia senchi sen tenem mesüra noklangka chir yutsütsü aji yashi asoria metetba asen sobaliba tajung lir, koda tajung asen sobaliba okadak, ajisüaka tanübo asenok tangar kübok alir asünungji parnok tzümar dang ajungba okadak amshidaki aser asenokia tashi anga anidakdaki.
Tekalen ashiba amaji renema melira tang amshiba tzümar okadak ya dang amshidi ta asür sen meimer nübua alitsü akok, kechiyong Nagaland nüchiso ngura mesüra telemtetba tajung ka arura Nagaland Supreme Court ta sür ka lapok nung yangji tang okatsür taintem tashibo obendanger atatsü, tera tanutsür tanuburtem okatsür taintem asütsü, tang tezüngdakpur okatsür tongtitem asütsü, anungji tang sen noklangka mengui lira idangji Lakh angutsü ta bilemdangera alitsü, yamala tebilemtsüji Nagalima tasenba mesemteteri ajurutsü südi, ashiko azüa tokshitsü akok, saka item ajakji ataloka aruaka asen Naga nunger tsüngda dang okateptsü masüji asen litsü adena orbo tang amshiba tzümar ozüng yaa nüngdak asünungji tang tzümar ozüng zünga alirjia tamagitsübosa masütsü, ajisüaka asen Nagalima okadak iba yimya ya khenyongi mamshitsü ibaji dang, parnoka sobalibaren jaki mela lira asen sobaliba nung obendanger akümtsüji tim, shinga tenokdangba mali.