Naga nunger o tzümar na lenmang aisü nung tepila lir

~ L. Kika Pongener.

Asen Naga nunger ya tzüpo anasa nokdaker tsüraseta alirtem dang mesuk. Asenok anasa tzüpokdak tzüpo taluposa kar sernung asen sasa tzü tateta mejemteti tsüraseta alirtemji asenok lir. Asen lima nung India lima talang nungi tzümartem arua mapa inyaker-a meinyakmai jangratema takar küma alir, saka asen Naga nungerbo kecha teinyaktsü maka, sorkar mapa ka mengura amajok nung mapang endoka kazüteper. Shitakba-bo tzümartemi inyakba mapatem ya asen Naga nunger-ia inyaktettsüba sernung !!! Kou mejepba, tsüngsem arrtsüba, khu abenba, kisu-jensu mapa, dokan & hotel shishiba aser aonsotsü aser osettsüset shishilempaba ano aika. Aser iba ama mapa inyaktsü atemabo tazüngba degree balaka tuluka mazüngyongjia inyaktetba. Tebur nubojung ka arem nung asentsü sena tsünglu-yipro tesashi ajak agi aja-a sungdem-lungdem tulu atsüshia/ajungshia inyakdang nungibo, ayung-ayunga Train Station & Bus Station nung oli-orartem khu bentsü nung anogo nung sen noklang terok-tenet dak talia ayung-ayunga aatsü akok. Aser iba mapajibo aseni dang inyaknur-bo anogo shia angutsüba mapa, saka arem nung sungdem-lungdem mapajibo tetibo mangutsü.
Ano kou mejepba, su arrba aser tsüngsem arrba mapaji-a asenok-ia inyatetba. Kisu-jensu mapaji-a asenok-ia inyaktetba mapa dang lir. Hau, asen Naga nunger rongnung-ia karibo tzümar-i inyakba amaji kisu-jensu mapa ajak kanga junga inyakteter-a lir-ko, dokan aser hotel shishir-a lir-ko, aser kou mejeper aser tsüngsem arrba mapa inyaker-a alitsü sudi. Ajisuaka, ano tang tashi ajakibo temulung agüja meinyakba agisa jembir, zülur aser ajungshiteper. Asen Naga nungeri kima-yimdong nung khu bener sennutsüba mapaji maaksu mapa ka amai bilemer. Lenmang nung osetsüset aser aonsotsü yoka amentsübaji maaksu mapa amai bilemer. Hotel nung marok-enok auso shitoka sungo anganua agütsüba mapa inyaktsübaji maaksu mapa amai bilemer. Asen lima nung kisu-jensu mapa ajunga Bihari, Tiswali aser Miya nungeri dang inyaker. Shishilempaba mapa, dokan aser hotel shishiba mapa ajunga Marwari, Bengali aser Bihari nungeri inyaker. Kou mejepba, tsüngsem arrba mapa ajunga item tzümartemi inyaker. Aser talisa su arrba mapabo asen kidanger nisung Manipuri nungeri teimba inyaker.
Atangji item mapa ajak ya asen lima nung asenoki inyaktettsüba sernung tangar nem-ang inyakdaktsür. Aji agi asen Naga nunger ya tzüpo anasa nokdaker pei sasa tzü tateta mejemteti tsüraseta alirtem mesuk-a ta ashitsü-ji tim dang lir. Asen lima nung asenok meküta teinyaktsü mapa inyaker-a meinyakmai kar sernung itemji kata meinyaki tangar nem-ang inyakdaktsür, aser asenok-bo mapa maka sensak-a alir. Asen Naga nungeri inyaknuba mapaji sorkar mesura company mapa nung itasen tulu asütsüla, saka mapa-bo meinyaki ayung-ayunga kazütsüla, mapai maoyongjia itasen-bo shitak angutsüla, mapang shia ‘sungo-ajemtsü’ (Site income) melem-melema angutsüla…yamala mapa dang inyaknur. Alemli Tar nunger otsü ka nung, SARELONGLI ta sur nisung kati ‘Mapa meinyaki chiyunga-jema aliba lima ka bushia apuso, aser pai anutoklen nungi anululen tashi sema sennu-aka mapa meinyaki chiyunga-jema alitsüba limaji konga mangu’… tatem nung kanga tesasatsü-ka pa kinungtsü aser jabaso-jalatem ajak suadoker, pa-a tambur tasa kümadoker asa-taoi nemjemseta sasaseta par yimdaki meyipa shilangba otsü lir. Iba akhi putu nisung SARELONGLI ya ashiko asen Naga nunger den tera mesukteper liasü ta medemdanga bilemdanger. Shiyunga aruba ama asen Naga nunger-ia kisu-jensu mapa ajak tzümar den kasa inyaktsü koka lir, ajiser kanga junga inyakteter-a karbo lir, saka asenok dak tashimait temelenshitsü aser temetongshitsü jakla yimya kar lir. Tatishitsü agi tzümar Mistri ka hajira anir inyaknung Roti/Puri/Biscuits etc. den sungo jemdaktsür inyakdaktsütsü. Saka asen Naga nunger Mistri ka anir inyaknung Shi/Ango den mechiyungdaktsüra aser sungo tajung mejemdaktsüra, mapa shitak meinyaktsütsü aser nungko bentetja nungsen jembitsü. Hau, kibur-ia mapa tasak inyaker asünungji, awashi meteta, akok tashi apok-atsü tajung chiyungdaktsütsüla.
Tzümar Mistri anir inyaknung koda masü mapang kar nungbo hajira tera ajemer agiang ta ashinunga hai-haura akar, saka Naga nungeribo hajira tzümar dang nungi teimba meshitsü, anungji kenu-ananu anirbo kodanga manitsü. Kechi mapa inyakdir inyak-aka tzümar Mistri-temi kibur-i koma inyakdaktsünur yamaji timtem tetsükdaktsü liaka, sak-saka belemseta inyak-aka kibur-i aginuba amaji odang inyaktsür. Saka asen Naga nungeribo kiburi aginuba aser inyakdaktsüba ama masü pei mulungba, pei ajunga asa-a mapa inyak melaba asa-a dang inyakdi ta asur. Ano Tzümar Dokan shishir-temibo osettsüset aliba ajak kanga junga anepalua aleper agütsütsü, saka asen nisungibo mashi-mashi ka ajepdener agütsütsü. Oset alidang aseni mulung masuba kar melenjang ta shira Tzümari-bo aseni aginuba ama aji melener agütsütsü, saka asen nisungibo aginura agiang aser maginura taki ta osu tamajung agi langzüktsü. Tzümar Dokan shishir ka dang aseni osettsüset jenjang kar mejangjaba pungoben-terokben asungdang-yongjia aseni mangatet tashi jungjunga rasaa ashitsü, saka asen nisungibo o ka anaben asungdangra ain adoka laakseta tasungdang ta ashitsü. Anungji yaser-bo par Dokan nungji osetsüset shishitsüba-jibo toktsür iba Dokan-ji ajanga suia-ka moonutsü. Ano Tzümari-bo senpak ter-metsü nung ‘hiki-adoli’ ka tashi tajangzük bushir, saka asen nisungibo senpak nung senpak tajangzük bushir. Asen Naga nunger o tzümar na tepilaji lenmang aisü nung lir. Anungji asenok-ia tangar nungi mapa tajungbo angazüka inyaktsüla aser mapa meranga inyaktsüla.