“Alima Tzü Mopung Tatsükba Akümer”: Global Warming

– MEYISONGLA, Rtd. Deputy Director, Nursing, Nagaland:Kohima

Kodaser alima tzü mopung tatsükba akümer?
Alima tzü mopung tatsükba akümba kuli aika lir, itemji angatettsü asoshi yangi kangasa tongmelang agi kar agütsür.
a) Anogo shia juka nung sorochiokdang aonsotsü tamajung, tashih, amzüh, süngjanglijang teküp lemzükba, paper tamajung, plastic bags etc.
b) Bottle jaksa, tenrep tamajung, rubbers, marok jaksah mesüra auso aser chipo-onbo tamajung
c) Süjenlongjen tamajung, kümo alepba methi aser bandage, talisa Hospital nungi aluba janah.
d) Chewing gums, metai aser biscuits aleppah teküp, süngolio aser süngdanglongdang agi nullah tangpanger aser tzü tamajung atsüngdena ayur, teshinem menemer, mangah, merila, koya aser mesen jenti iba nungi pokteter, tereprangtsü majung, teshinem menema mopung menener.
e) Shiruru tasümang, azü, ak, an, ozü, koya etc tasümang ali tur aremtsüla. Saka nüburtem aikati itemi jaka mashi nung janah den külemi endoker, nullah nung inoktsür.
f) Sorochiok dang süng tsüka mokozü adoka anungi tua aji agi mopung menentsür. Iba mokozü ya carbondioxide ta ajar, saka Rubber, Plastic bags aser süjenlongjen arongba ya Carbonmonoxide lir. Yabo temang atema onsara majung- tekoh ashidak adoker, aketer tekuh angur Tb aser cancer tashidak adoker. Ano alu chia arongdang aser ki arong dang mokozü aser cari yangudak aser car nung Petrol aser Dissel enoker jajadang mokozü adokba ajak ya agi meimchir tangola sashipa lemang nung timtem agütsür, azüh mener aser shirang tapu aika adokdaktsür.
g) Juka aser bathroom shihzükshira, septic tanks raksar ayimba shinem, car mapa inyakdak tzü tanak ayimba, moapu aser ayongkum nung tepok aoba nungi sunem- sera tamajung agi mopung menener. Tzü temenem nung tashidak tapu balala eq. saktsü pokshi, poliomyelitis, azüsen tashidak, Typhoid etc prokshir. Tzü temenen atsü aser aluyimdak amshia repchi, jebi, mola, kobi talisa tazü achiba aonsotsü menentsür aser tashidak prokshir. Eq saktsü pokshi aser cholera tashidak.
h) Mokozü kodang tali kümdir alimaji tali tatsükba akümer. Aser alima mopung tali tsüka akümbajagi North aser South Polar Region nung rüjep yimsa aor aser tzüyim tsüji nongpanga atur tzümetsüng tulu adoker tesamah tulu bener arur. “Tsünami”
i) Ocean Currents:- Alima mopung tsüka akümpha jagi tzüyim tzüji tali tsükdaktsür aser currentji tali sashia nongshipaji tzü Temperature tali atur. Kodang tzüji tali tatsükba kümdir idangji tzüyim yipru tulu adoker, koba dang TORNADOS, TYPHOONS aser HURRICANE Yipru ta ajar aser tzü metsünger. Iba jagi ajungbena yimti tulu aika metsüngpanger. Meimchir, shiruru, rongsen, ayong aser tzüyim nong alipah shiruru aika samar. Ango, tsüngken, aloh etc.
j) Pine Beetle ta ser shiruru tapu ka lir (Susup amai) itemi rujep temokong agi aika tepseter, saka temokong mapang (Winter frost) mapang kanga tatsükba akümba agi Pine Beetle aika mesüi kumzüker, aser süngo touji ajak achir. Süngo to tanen (Green) ya-gi süngo tou nung parnok chiyongtsü menüngdang Carbondioxide aser Carbonmonoxide mopungji agir aser Oxygen mopung tajung (Release) asür. Saka shiruru jagi süngo tou ajak achiba agi mopung tamajungji magi alima nung nüngdaka ayur aser alimaji kanga tatsükba kümdaktsür, alima mopung tatsük jagi tzüyim nungji tzü kanga tatsükba kümdaktsür aser yipru mopungji kanga sashia adoker.
k) Ozü:- Migratory birds eq molulem ozü ya April 1st nung rüjep lima nungi arua tera talem jaka nung entsü koa techanu June 23 nung küm shia ruteter. Alima yimya agi iba mapang shidak nung shinü (Butterfly), Caterpillars ruteter, aser moluluem ozü chanutemji ibajagi mesür. Saka alima tali tsüka akümba jagi iba Shinüji hopta ana jelia rezüker. Ozü chanu meruzükdang yimshia aoba agi kodang ozü chanu rezükdir idangjibo parnok asoshi chiyongtsü kecha mekai akümer, aser ozü chanu aika süadoker.
Item ajak atalokba jagi alima mopung tatsükba akümer aser alima mopung tashidak tasen tapu balala 30 dak tali pokteter ibai küm 10 dak tema arur ta ashir, tashidakji meputeter. Anungji asenoki itemi angateta tzü aser mopung memenentsü atema jana-ona mashi-i meindoktsüla. Nullah merüka ayutsüla.
– Jana temi bendena yur jana indok dak dang indoktsüla.
– Bottle jaksa aser tenrep balaka bendena ali tur aremtsüla. Tenrepjibo Loha tinawala
– Rubber, plastic mi agi marongtsüla, mokozü nokdangtsü atema.
– Shiruru tasümang ajak metalen ali tur dang aremtsüla, yagi tzü mopung menener.
– Item ya ayong nung kilentsü nokdanga meindoktsüla.
– Latrine tajung ajaki amshitsüla. Moapu nung tepok aser nahtzü manatsüla.
– Septic tank raksar teshinem menema meyimdaktsütsüla. Junga yanglutsüla.
Alima ya Ozone layer agi meyipanga lir ibajagi asenok anü tatsük ya tongpanger, asenok Cancer tashidak agi madonger, saka mokozü talem jagi iba green cellji jetpoker anü direct alur, cancer tali pulua adoker talisa skin cancer.