Amongchimong ya onsara tongtipang

– C. Kazükaba Jamir,  Naga United Village, Dimapur.

(A) LIJABA MONG
Asen Aor Chungliyimti lima alidang kenü anogo Lijaba aeini aru. Paji kanga dang tambr tasa kümer aser süoshijia süjen longjen dang agir Liasü Anungji shingaia paji Lijaba-a ta memeteti liasü.Lijabai parnok kidang anentsü asüngdang, saka shingaia pa maniket. Yimer ajaki “Ozübo anemponger, Ozübo anemponger” ta dang langzü.Anungji pa mapang talangka aniseta sensür külen pai yim tezülen ki tila ka ngua idakji anentsü ao. Iba ki ya Yartsüngla o tenu Tenlala na ki Liasü.Kiji tonger külen “tenü, oboula kanga menuogo, anungji taonungbo ni yangi anendi ni ? ta asüngdang. Idangji tenati yamai langzü “Obou küna kidang tachi tajemtsü kecha maka aser ki-a tila ka dang saka nai dang timtem aremdi süra anenangma “. Idangji Lijabai ashi “chiyungtsüa ni teperi bena lir aser ayipbo mashi ka nung ayiptsü” ajisür paonungji Lijaba Idakji anenzük.
Soruchiok mapang tonger külen Lijabai chibo ka tongdakdaktsü aser tekojong nung anaksir jang tila ka anakzüka aji po nungji enoktsü aser iba jagi chi po sünga sorutet.Iba sülen ano temokok nungi tip tila ka anakzüka aonpo nung enoktsü aser iba jagi aonpo sünga shi sotet.Parnok ajak iba shi denji jangratema chiyunger külen anisüngzuka mejang. Aonung tepiyongji anokshir ama kürak, kürak ta sa ola angashi, anepdang sakdang ki tila to agi ki tulu” kilang ki ” . kümer liasü. Anepdang Lijabai tena dang “tenü nenata alu yima ali asü mali? ta asüdang . Tenati kanga nüma metangteti langzü, “Obou küna yimer chirong nung per (Tsük asepba) agia nempangtetsüsa alu tila ka dang lir” . IdangjiLijabai moaja ashi “nena alu tila ka dang süaka idakji tsük roaka meromatsü. Anungji nenati tsük meromara tatem nung süpenjang ka tokzüka rongangma idangji dang tsükji romatsü”
Lijabaji meyiba oadok aser tatsüka lir külen aluro mapang atong Anungji tenati aluji aro tenzük nung tsükji jen sünga yutenaka anosa aluji meroma. Iba sülen Lijabai ashiba ama süpenjang ka tokzüka arong nung idangjiang aluji roma. Pakümji yimerbo tsüksüng ensüng masü. Anunggji tena dangi arua yamai asüngdang, “tenü nenabo alu tila ka dang sürnung kodasür tsük paikati bendentet”? Idangji tenati langzü “Tsükma mapang nung Lijaba ta sür tambur ka ozü kidang arua anen, taodang küna lu moatsür ao, iba jagi künabo tsük paikati aro.
Tamasabo Yarla o tenu nati yimer meyong tsük aouyar bendana ayu ama temulung melemi bilem, saka paonungjiang parnoki tambur ka tanendak bushia arudang manendaktsüba to bilemtet.Idangjiang Yarla o tenu nati ashibaji shitak ta agizük aser taruba küm nungibo Lijaba aeini aruba mapangji apir pa nem yimer ajak among mongtsüdi ta lemtet. Anungji taruba küm nungjagi Lijaba nem amongji mongtsü aser iba mong dangji Lijaba mong ta aja.Iba among ya Tsüngrem mong atongtsü anogo ishika lia amonger. Lijaba mong yabo kenü dang amonger aser panüji putirtem süjen abenor ak mesüra an bener ia among (süngküm) nung külemtsü, Iba among ya Lijaba aeini adokba mapang yimeri lenji-i oa ataba tamaitsü lir. Saka tanü asüngbo Aori Tsüngrem mong dak alaka Lijaba mong yabo shingaia mamonger.
Lijaba Mong ken:-
Lijaba mong amongdangbo,
Süjen shira abener,
Apokse den jungka la
Longtitsüngba amongdangbo
Sürem tasen abener
Shi den laka chiyungaka la.
(B) TSÜNGREM MONG
Tsüngrem mong ratet:- Asen Aori alu nung Tsük , aonsotsü Aser süngjanglijang kechisa inyakteta ali, item ajak asoshi Tsüngrem nen tenüngsang agüja ano temoatsü meshia amongba dang Tsüngrem mong ta ajar.
Tsüngrem mong koda tenzük: – Alemli Aor Chungliyimti Alidang lokti taküm nung tongtipang mapaji alu yima züsenteta Chia ajemtsüba liasü. Iba mapang nung Tsüngremsang o Merangsang na tembar liasü.Küm ka tena alu ar ayim, saka Alurodang Tsüngremsang teimba aro. Anungji Merangsangi pa Temba dang ana alu kasa dang ayim nung kodasür nabo tsük Paikati aro ta asüngdang. Idangji Tsüngremsangi pa dang ashi :tsükma mapang na alui aodang to nibo tsüngrem mongsa Among, aji agi sülaba” ta langzü ” Sürapangla sangkümbo ana Külemi mongdi kü danga shiangma ” ta Meransangi ashi.
Anungji taruba kümji mapang tonga arudang Tsüngremsangi pa Temba dang shir tena külemi tsüngremmong among. Iba kümji Tenaprongla tsük ayi -yi aro. Idang nungjagi tenzüka Merangsangi tsüngrem mong ya among. Saka tatsüka dang lirbo Merangsangi yim toksür oadok nung Chungliyimti aliri iba among ya mangazüktet.
Merangsangji adianutem den Chungliyimti nungi apusoa Jongpongshisakong ajanga oa Sangpuyimti nung ali. Pa yangji Alidang, Pai par yimer dang Tsüngrem mong monga sayu, saka Par yimer shingaia iba mong amongtsü memulung. Merang- Sangbo pa kija Tsüngrem mong among nung, par alu nungji Kanga tsüksüng ensüng asü, saka par yimerbo shinga tsük junga maro. Küm ishika lir külen dang pai Tsünggrem momg amongba ajanga tsük aika aror ta par yimeri apitet. Anungji Merangsangi amongba mong ya junger ta agizüka taruba küm nungibo yimer ajak Tsüngrem mong amongtsü lemtet. Idang nungjagi par yimer ajaki Tsüngrem mongji among tenzük. Yamaji yimer ajak külemi among nung pakümjibo tsük aser Tsünüsempongtsü ajak kanga junga tsüksüng ensüng asü.
Kenü anogo Merangsang Tzüla ayongpanglen arr ateni aodang Tsüngrem telok ka kanga longsoa arr atsütepya ajuru.Pai “nenok ya Kechi asür ta asüngdang nung , onok Tsüngrem mong amonger” ta langzü. Anungji iba jiloji ajizüka Sangpuyimti aliri Tsüngrem mong amongdang arr atsütepba ya tongtipang shilem ka ta benshia aru.
Mapang tatsüka lir Sangpurji Songjongi oa ali aser yang nungjagi Longsa-I arua külemi ali aser parnok nungi dang angazüka Longsai Tsüngrem mong among. Tsürabur mapang tongmelang, ochi aser telongjem asü nung Longsai Tsüngrem mongji kanga junga mongtet.Iba jagi yimti nung yimchi yimjung kanga liasü.
Khen mapang Longsa nung Tsüngrem mong monga alidang Ao yim kar nungi aeiner aru. Parnoki iba Tsüngrem Mong amongba ya junger ta ajiteta sangküm nungibo onoka iba mong ya amongtsü ta shir ao. Taruba küm nungi ” Longsai amongba among to mongdi ne” ta parnok jembiteper amongba agi tamasabo iba tsüngrem mong dang Longsa mong ta jatsü. Oboula nunger mapangbo Tsüngrem mong ya anogo 6(trok) nü tashi sa monga liasü, saka khrista yimsü arur Külen tamangertemi amongtsümong kecha memongdaktsütsü ta nokdangba ajanga tesülen British Sokari anogo 3(asem) nü dang amongtsü lattetsü. Iba jagi Tsüngrem mong dang karibo asemnü mong ta aja.Tsüngrem mong ya tamasabo Longsa monger dang Aoli yimtsüng balala mongyonga ao. Yamaji Tsüngrem mong ya mapang balala nung monga alidang Dr.& Mrs. Clerk -I Ao limai tamangba yimsü den kaket Shisatsü bener arua Impur nung Skul lapok , aser Iba Skul nung Aor lanur anitena züngdaktsü. Saka kodang Tsüngrem mong mapang arudir yimtsüng shia anogo balala nung sodi agütsütsüsa aküm , iba jagi Skul nung timtem kanga ajuru.Iba timtemji ajiteta 1944 Küm Ao kaketshir mungdang Longjang nung alidang Tsüngrem mong ya Aor ajak liro medema amongtsü asoshi sorkar dangi temelaba meshitsü lemtet. Yamaji 1946 küm Mokokchung nung P. Adam’s S.D.O. aliba mapang Tsüngrem mong ya August 1-3 tashi Aor ajak külemi amongtsü temelaba agütsü.
Tsüngrem mong mongbo (season): –
Tsürabur mapangbo , tsükma mapang atongdang
Kodang alu nung ai apongma -a repra mapa temdir
Aser Longsa lushi nung süngsapen ponder,
Idangji Tsüngrem mong amongtsü mapang
Atonger ta apiteta, mapang aser anogo tajung
Shiteta Tsüngrem mong monga aru. Saka 1946
Küm sorkari latettsür külen nungibo küm shia
August 1-3 tashi anogo yamai lemsa- a amonger.
Tsüngrem Mong anogo telemsa: –
1. Süngben mong
2. Zünga Yongya.
3. Tati Mong.
1. Süngben Mong:- Iba anogo nung Tetsürtemi benjong tepiyong atema süng, Aonsotsü aser tachi tajemtsü ajak bendena Ayur, sübosülemtsü aser tsüngrem mong benjong atema yi sa- a aliba renemshia,ki merükteta ayutsü. Teburtemi- a kima tongshi nung Longditsüngba wo alenloka ayutsü, Iba jagi parji anemponger ta sayur.
Ano ki o jen renemshia merükteta ayur. Arju nungertemia Arju Ki, atsü kanga junga akangshia renemtsü.Ano Arju Tir kia Renemshia süng bentsütsü.Iba anogo nungji Arju nungeri Tsüngrem mong benjong atema mapang talangka nungi ajioka aliba shizüngzü alepi aotsü. Iba anogo atema shiba dak amsü kaodir paji anpong asütsü aser pai anir oa shizüngzüji lepzüka bener meyutsü meyua yimtaki atoktsü.Iba anogo nungsa asangurtemi pai meima aliba aiür nem moko pong tasen chir agütsütsü. Ano aiürtemia lai meima aliba asangur nem nokleptsüyi ang nen nem temesüng agi renema sempet agütsütep Tsürabur mapangbo aiür shibai angji teimba agütsüdir ta toktepdang parnok amouia moi mapa inyaktep .Iba ama sempet agütsütepba ajanga anikilen jungkai adoka liasü.
2. Zünga Yongya: Anepdang yakta Arju Tir kidang ak tulu tepseta putu yimsüsür ajak Jaoka yongyatsü. Mepu shia zünga, kidong aser kimang menden kwika tenteta ali parnok ajaki ak tululu tepseta tambusanger kidang yongyatsü. (Tsünggrem mong mapang nungbo nashi metepseter, kechiyong nashi agibo alu ara aponger ta takzüa aru).Yati anogo atema shi teperi agiteta ayutsü aser tanungba shi den temesen tilala dena kasasa lemer senshitsü. Chiyungkiyung temer ajak ali lenden nung atenshia yar tsüngsang aser saya tapu balala toktepa asayatsü. Ano aiür asangur telok balala shizüngzü atsütepa longspteper.
Nikongtsütsü yimtak takar aser putu yimsüsür ki maka- a shi aser yi jema süidaktsür . Iba ama ki amakba mapang Tsüngrem mong ken, süngo naro ken tenteper. Iba aounungji kibong shia-I mishi asemprongla merükteta ak shi temo agi anütsü, iba dangji : Mishi pang anü” ta ajar , aji sür amchi ampo amala nung temesen tilala trokrok mapokchi den meyokteper mishi kolak nungji temlatsü (Tenlatsü). Iba ama teronem keta külembaji Longditsüngba Tsüngremi agizüker aser temoatsü agütsür ta amanga aru.
3. Yati Mong: – Iba anogo nung tetsür tebur arr atsütepa yartsüngsanga amonger.
Teburtemji arr tazünglen amtsü aser tetsür talaklenj amer arr ken tentepa atsüteptsü, iba atsütepba nung teburi tetsür peladakja parnok nemsa kokdaktsür Tetsürtemi ajongtong ken, kilang ken tena yimdong piyong longsotepa jajatsü. Teburtema yar tsüngsang den asaya tapu balala asayar külen nikongtsütsü nungi tenzüka putu yimsüsür aser takar ki amaktsü.
Ano Tsüngrem mong mapang yamai anemponga aru. Semki nung Tsük masentsü, shizüng aser am matongtsü. Aji dang masü yar tsüngsang dang asüm (drum) matem aser süngkonga metemshidaktsü. Itemji inyakra Lijabai yangluba lima raksar aser iba kümjibo alu anensar ta amanga aru. Iba amaji ashibanga 75 Tsüngrem mong monga aru.
Aein Lenbi:
Tsüngrem mong tepiyong aeiner marudatsüi ali nung, pezünübuba anepdangji Longditsüngba wo alenloka alibaji agizüka anempong atemtsü.Ano kishi kinar den sentaktepa aliba lenmang ajak apitsü, iba dangji aein Lenbi ta ajar. Iba lenbi ya mepu menden telok balala lemsatsü aser Arju nunger nema lenmang balaka apitsü lemzüktsütsü. Iba anogo nung tongtipang lenmang ajak kanga junga apitsü. Iba kümji shirnok kibong tasen küma ali, parnok ajaki Arju nunger nem pei-I- akokba shi aontem temtsütsü. Ibaji pa arju nunger den pilaba tamaitsü lir. Panüji Amitsür ajaki lon temtsütsü. Lenpirtem shi aser lon ajaki meyokteper lemsa a chiyungtsü. Chiyung temer külen asangur ajak shiba nok techiraba ta toktepa aou Jendangshitsü (chopping). Yamaji mapa ajak temer meyu tajung meyua yimtaki adoktsü. Paonungji parnok ajak takar ki makaa shi aser yi anünga aliba ajak chia jemtsütsü.Iba dangji ” yisang alok” ta ajar. Yamaji Tsüngrem mong benjong atemer.