Anema aliba “World Health Organisation-i health tetenzü agütsüba

~ Mrs. Meyisonla, Rtd.Dy. Director Nursing,
Nagaland, Kohima.

“Health is complete physical, mental and social well – being, not merely the absence of disease or infirmity”
Anema aliba tetenzüji temang, tekulok aser loktiliba taküm ajak nong anema aliba dang ajar. Temang nong tashidak aser atsük alok maketpah dang tangbo maja ta shia lir.
“ANEMA ALIBA NISONG KA TAKLA YIMYA KAR”.
* Pei sara anema alibaji meteter. (A sense of well- being)
* Mapa jangratema takok ngua inyakteter. (Ability to work efficiently and with enthusiasm.)
* Teplanu. (Cheerfulness.)
* Pei dak tamang kateter. (Self confidence.)
* Pei sasa azuokteter. (Self- control.)
* Tashidak maket, temang nong shiyashiko kecha mali. (Absence of disease and freedom from physical discomfort.)
* Tebelempah ajak tajong. (A wholesome mental attitude.)
* Nungdak makaba nong tsübua malir aser shisa mebulur. (Freedom from unnecessary anxiety.)
* Ochiba / Shidakba ajurutsü tasü aiter. (Courage to face reality.)
* Anugo tepeyong mapa meranga inyaker nikongtsüsübo belemer, saka aonongbo jangratema mejanger. (Wholesome fatigue at the end of the day, with restful sleep at night.)
Anema alitsu asoshi asenoki itemi inyaktsula.
* Merakmejua alitsüla. (Cleaniness.)
* Temang shedak ayubah. (Posture & Exercise, Rest, Recreation and sleep.)
* Tsüngkum mongpu ishapi süosshi tapet suput sula. (Proper clothing.)
* Tapet chiyongtsu shidak chiyongtsula. (Balance diet.)
* Libaliro, achiajem yimya aser tebelemba tajong. (Habit and mental hygine.)
MERAKMEJU :
Asenok mapa tasak inyakdang, asayatang aser asamdang asen temang nongi Asentsü asener. Asen temang ajak nong ku meyia lir, Iba kujang shia nongi asentsü asener. Asentsüji tongtipangsa eg: tekapu, temopu, kelaklaktsü, peroktsuh aser tenütsü nongi asener. Item part ajakji kanga meraka ayutsüla. Ajita mesüra, tesünem menemer. Ibajagi asentsü lemangji shipangtsür aser asentsü junga masener, temang shirya shikor, temperature adur, komolongra adoker, eg: tepzüno aser anakra, Ringworm etc. Asenoki chiyongba aser ajemba ajak ya menünger shihazüh nüngdakba ajak temang shilem balalai oa agir, tamaktsü (waste material) temji, teküp ajanga Asentsü nongi, tezüng/Boktsütem ajanga Nahtsü, Tartipin ajanga jana (Scü) Tepokpuk ajanga tangola sashiba, tangola tamajung nongi ta tamakitsüji asen temang nongi oa adoker. Itemji mapang shidak nong mora asenok anema malir. Arshi tatsü alir. Anungji asenok anugo shia tzü temerak aser sapon amshi tzü chokotsüla. Talisa, külaklaktsü, peroktsü, temopu, aser Nahtsü aotem lemangji kanga meraka ayutsüla, aser underwear anugo shia temerak melena asemtsüla.
Teka metsükba
Teka metsükba yagi tashidak jenti nokdanger. Talisa saktsü pokshi, polio mylitis, Azüsen ashidak, Tsülah (worms) anakra etc. Kechiyong teka agi dang mapa tajong aser tamanyong ajak inyaker. Anungji teka metsük shia asenoki item tashidak mesentem asen temangi agitsü nongi nokdanger. Ano Anakra aser komolongra nongi kümzüka alir. Anungji asenoki teti teka junga metsükerang chiyongtsüla . Ano mapa inyakur, tepok aodang aser shiruru anipalur külen teka junga metsüktsüla. Talisa tila tanur tem teka metsüktsü sayutsüla.
Tetsür ita shilem aodang.
* Kanga meraka alitsüla. Nahtsü aser tepok junga aotsüla.
* Anüngdang Ganda 2 shibu rest agitsüla yangi anisüngzük angur.
* Balance diet achitsüla, azüh aobajagi tashi terabo maiter. Saka ya shirangerbo masüji.
* Anügo shia mapajibo inyaktsüla.
* Tzü talem beria ajemtsüla
* Süngolio aser sungjanglejang boria achitsala
* Exercises agiba agi temang nong teyari angur.
* Yipden süoshi ajak kanga meraka ayutsüla.
YIMYA SUBAPAH (HABITS)
Yimya tajong süaka tamajung süaka yakda subar/akumer. Saka ken yimya sübarbo aji endoktsü or anentsü kanga tasak, manenteter. Ken endoker ama asüjonga anu tanabeben bena arua ajemer or achir. Anungji metetsünonga yimya tamajongji mesübatsüla.
Asenoki chiyongtsü chiyongba ya menünger temang shihlem balalai azü ajanga balenshir tanüngbaji temeseu nong rezünga ayur. Aser tamaketsü ajak (waste materials) ajakji lemang pezüsüleu nongi balendoker. Eg:-Tango sashidang, Asentsü asendang, Nahtzü aser Scü den aor. Asenok mapa tasak inyakdang, Asanyadang, asemdang tangola kanga sadema talanglang sashir, aser idangji asen temang nongi temenenji aor. Ano asentsü asener. Asentsü ya asenok tekeep nong ya ku(hair) agi sünga meyia lir, item kujang shia nongi asentsü asener. Asentsuji- tenütsüh, tekapu, kelaklaktsü, peroktsüh aser temopu nongi asener. Anungji asenoki item tesemtemji anugo shia tzu aser soapen agi kanga junga shidoktsüla aji ta mesura tesunemmenemtsü. Ajidang masü item arü jagi asentsü lemangji nembangtsü aser asentsü junga masentsü.
Anügo shia tepok kanga junga aotsüla. Teti anipdang sakli tepok aotsü yimya tajong süpahtsüla. Iba yagi anüngdang mapa inyak mejangjunger. Tepok junga mora eg: akanga, anego 3-4 nong kendang aor. tepang nongi teshinem menemtsü, teperem ashir, tekolak menütsü, saktsü nütsü atutsü, chi manangtsü, amoi junga maotsü, tenla tenük ajak ashitsü, biles agi ashitsü, melongibo azüh meti akumtsü. Anungji, asentsü junga asentsü, tangola sademe sashitsü, Nahtzü junga anahtsü aser tepuk junga aotsü atema. Anugo shia tzü merok 10-12 bohsa ajumtsüla.
chiyungba yimya
Asenok alitsü atema chiyonger. Achitsü atema alir masü, anungji asenoki chiyongtsü balala sür terara achiba tajongba(balance diet) kechiba Napong mamatzü .aser shibo yawai asak. Napongi anügo nong süngolio tapu 50 dek tali achir, tasen, takuh, tapak ajak terara dang achir . Ibujagi napong mamatzü aser shihji mozü ta asür. Anungji asenoki chinüba dang chir mechinüba mechira asenok kodanga anema malitsü. Napong dak nongi angazukti. balance diet achitsü.
* Teti mapang shidak nong chiyongtsüla.
* Chitiongter temang kanga Ulua akemer. Blood pressure atur, sugar tali azüh nong apanger iba yimya mesüpahtsüla. Pai tanger shilem dena chitsür. Chiyongtsü ajak asen temang nong nüngdak ishapi dang achitsüla. Anungji – Asentsü junga asentsü, Tangola sadema sashitsü, Nahtzü aser tepuk junga aotsü atema anügo nong tzü talem marok 10 – 12 bohsa ajemtsüla.
ANISUNGZUK( REST).
Asenok kodang mapa tasak inyakdir aser asayadir asenok asentsü kanga asener aser belemer aser tashi maiter. Anungji anisüngzük beria agitsüla. Kodang asenok anisüngzüka mender mesüra songlaa mejangder anisüngzüker aser tashi tasen angur. talem nong alirtemboh anü tatsük mapangbo anisüngzük agitsüla.
MEJANGBA (SLEEP)
Asenok kodang jangratema mejangder/ amoi odir, shih azüh ajak anisüngzük beria agir. Mejandang, asen temang nong tashih tasen angur asen temang nong tenüktelen ajak tasen kumshir. Mosquito alidakbo, net amshitsüla, room tila nong kishi aser window ajak shipanger mejangba majong, mopung agi meberitsü. Meelongerbo tekuh ashidak adoktsü akok. Anu mejangdang tekolak ajak meyipanger memejangtsüla. Tanur sor kum ka tashibo mapang talangba ka mejanga alir 20 – 22 hours mejanger. Tanur 1 – 3 years 18 -20 hours (sleep) mejangtsü nungdaker.
Aier Asangur 8 -12 hours bosa mejangtsüla. Tain 6 -8 hours mejangba agi teberi. Shiranger aser tashi mait nisongtem mapang talangba mejangtsü nüngdaker.
Anügo tepeyong mapa meranga inyaker or kaket zünger, mapang tatsüka anisüngzüka asaya menüa kazübajagi temolung pelar aser tekoluk nong meseme aliba tebelemtsü amaa adoker. Naro mesüra aonsotsü nem tzü aguja, mesen tepseta kazübaji koda jangratemtsüka lir. sü aruba, tola mejiba mesüra, carron aser Chinese Chequers asayaba agi tekolok anisüngzüker pela alir(Recreation.)
Mental Hygiene.
Anema aliba ta asübji temang, tekolok aser loktileba ajak anema aliba dang ajar ta W.H.O shia lir. Tamang nong tashidak kecha mali aser sobid dangbeta -masü saka jakla mejungra mesüra, nubortem den puteba melira iba dangji anima lir ta meshitetsü.
Tekolok anema alitsü atema itemi nungdaker.
* Loktilipah aser liba liro yemji tajong asubüla.
* Shihsa bulua malitsüla.
* Talila moohmora masütsüla/ tali aginülea malitsüla.
* Takum nung nükjidong tajung ayutsüla, mapa nong temolung aguja inyakba aser iba yari sen arutsüba/ anguba nong tepela ka lir.
Mental Health.
Mental health junga alitsüji asenok aliba jaka dak tuluka kuta lir. eg:-
1. Jaka, ki aser asen mekata aliba osettsuset dak tuluka kuta lir.
2. Asenok shirnok den alir, mapa kulum inyaker mesüra asayar item yimya aser mapa meranga inyaker nisong asütsüla. Mesüra kodanga pelaa malir. Tanur junga anetettsuji kidang alir tsürapur, school tesayur, pur medemer temji liba liro nong tajong asütsüla. Tesendoktep tajong alitsüla. Pei meranga inyakba mapa yari sen angütsüla kodang itemi meli lir, pelaa malir. Mental health junga malir. Anungji mental health junga alitsü atema.
Teti tajong dang belemtsüla
Tasü tait alitsüla
Asaya menu yimya tajong alitsüla.
Mapa meranga inyakba agi konang akumtsüla
Ochishia alirtem, mental health junga alir.
ANEMA MALIBA AJIAJEMTSUTEM.
Asen temang junga aliba raksatsüba ajiajemtsütem (Abuse of the human body). Yi ya yimya sübaba chiyongtsü ka lir. Nisong shingaia yi bottle 4 – 5 juna metenzüker saka tepang ka mesüra marok ka dang jema tenzüker aser oda oda Marok 2, 3, 4 aser bottle ka ana ta jema jema temang ajakji yi agi sunga jemer litteter, nuchi shisatsü ajak samaa ajemer. Pa tartepin, temesen aser tezüng ajaki mapa meinyaktati akumer. Ashiba agi Drugs endoktsü dang nongibo yi endoktsüsa tasakba ta ashir. joko kodang temeseni mapa meinyakli tejak ajak teptsü atep ama anaker, tepok awaker chiyongtsü kecha mechinür. Azüh moaha aser tar tepin jetpoker azüh dang aor. arshi makai asür. Sen, mapang aser sempet ajak yi agi jemseter.
DRUGS – Mozü.
Mozü ya shiranger atema yanglu mishirangra mozü achitsü nungdak matoker. Alima nong tashidak tapu aika lir. Tashidak shia mozü tapu balala yanglua lir. Mozü kiburji doctor lir. Tashidak butetertemjia doctor. Anungji tashidak koba nong kechi mozü agutsür, kowiben aser kodang achitsü doctor dang zülua doktsür. Anügo atakteta yutsübah ama achirtem tashidakji ajonger. Saka peisasa pei chenütsü dang chira, mozüjagi tekolok zü(nerves), mejungi kumdaktsür, aser mozüji mechira melitetsüsa akumer (Addicted). Yi aser drugs agi letseta asurtemji asangur aser kiyum lanurtem lir.
Ano yi majemer aser drugs machirtema teburtemsa teimba ka arshia milir. Kum 30 – 50 tsüngda aika arshi tempanger. Kechiba “parnoki shirang kanga aremer” parnoki doctor dangi mapang shidak nong cheek up i monür. Aser mozü Mapang shidak nong machir. Mozü dose shidak aser mapang shidak nong mechira ajongtsü melen tamajungba dang akumer talisa T.B tashidak nongbo mozü chibeta ajibaji tashidak kenyongi palaka akemer, techipet ashidak akumer. Anungji shibai doctori zulutsüba ama mozü mechilir tashidakji teneptsü mangur.
Teburtemji timba ka moja aser tsüngsen semer senzurji tetsüng nong lishibo maleji tetsüngji meraka lir ta belemer. Saka asentsü asenba sünemji kangasa mejunji menemer, anungji aonong shia temobü telongji meraka shidoktsüla.
MOKO ACHIBA YIMYA
Sali/moko achiba agi terok, temeli aser tepokpur nong tashiadak atemer. Tekuh angur, terok mesaka aketer, oda oda tango sadema mesashiteter. Meilongi T.B aser cancer tashidak adoker.
Tebuetem temang junga alitsü aser arr shia alitsü atema itemi inyaktsüla
1. Merakmejua alitsüla.
2. Mapang shidak nong, chiyongtsüla.
3. Mapang shidak nong mejangtsüla
4. Mapang shidak nong doctor dangi health check up aotsüla, aser doctor ashi angatsüla.
5. Temesepba chiyongtsütem eg: Sali, moko, yi aser drugs nongi pelaa alitsüla.
6. Seplepa misenzütsüla.
7. Chetiongdi nongi pilaa alitsüla.
8. Tzü beria ajemtsüla
9. Exercise eg: walking, yoga, breathing exercise agitsüla.