Ano khen aluyimba nung temulung agütsütsü nüngdaka kümogo

– N. Abong Pongener,
(Retd) Deputy Director of Agriculture, Kohima.

Tir Yimyim Yimobilem(Editorial) nung kechi onük südir süaka kanga junga zülur aser yimozülur dang kanga pelar. Pa nem shisatsü tzüpokdak balaka moaja lir ta Tsungrem tenüng asanger. Ibai rongsen agi alitsü makokba alima asoshi temoatsu tulu ta züngshir.
Tir Yimyim adok July 14, 2015 Yimobilem nung iba oren — “ano khen aluyimba nung temulung agütsütsü nüngdaka kümogo” ta zülua ngur kanga tang shitak ta bilemogo. Nia iba ola yagi mapang talangka temulung nung jembia arur saka ola madoki dang liasü. Iba oren ya zulua ngur Agri & Allied Departments / Agriculture azüngertem karibosa Tir Yimyim Editor o nungji nungittsü / semloktsü nüngdaker ta bilema “–ano khen aluyimba nung temulung agütsütsü nüngdaka kümogo” ta asüba nungji ojang kar agi lemsateper.
Ni idaki alu koda ayimtsü ta asüba indang mezülur. Alima nung anogo shia chiyongtsü tali nüngdaka aor aser alu nungi züsentetba ajunga agi sen kümtetba putu ka nung nüburtemi alu meranga mayimer aser aluyimba nung temulung magütsür. Anungji aluyimba ya koda tongtipang senso shiai angatetshiba den külemi sorkaria maneni temulung agütsütsü tongtipang ta zülur.
Meimchir otzü tenzükba den aluyimba otzü tenzuk aser alima nung tejentiba teinyakba maparen (oldest profession)ji aluyimba ya lir. Iba ya Naga nunger sobaliba, külem küja aser yimsü yimpong aser takum libaliro ajak den sentaktepba lia arur. Naga nunger asoshi aluyimbaji rongsen lenmang nung tongtiret aser nütsüng 80%bo aluyimba nung metaloker aru. Asen tetsü tebou aser tsüraburtemi machi majem, maka mait tia ajak arema, anü tatsuk, tsünglu aser yipru mopong tesashi ajak tizüka alu yima asenok mesütetba agi tanü asen aliba jenjang tongtetdaktsü. Parnok azümesen agi mekokdaktsü aser ochi shia alu meranga inyak. Aluyimba nung parnok mongin liasü. Saka tanü putu tasen nung mapang, tensa, taküm yimya aser libaliro ajak melenshia aoba den Naga nunger atema aluyimba yabo maksü, tamachi aser tajangzük makaba mapa ka ama kümogo. Saka alima matem tashi aluyimba yabo tali tali dang nüngdaktsü. Asenoki ya mepaidoktsüba ka paidoker aotsü atonger masü no? Khen arok aroka shisadangdi aser aibelena oya lira meyipdi.
India nunger Agriculture Scientist mongin Dr.M.S.Swaminathani yamai ashi, “Aluyimba aibelena ora kecha shidak moutettsü aser aluyimba shidak ora linük ajak teimla aser takok nung otettsü”. Ibai shin o ka lir. Meimchir taküm nung aluyimbaji mezüngbuba shilem asütsüla. Alima nung taküm mesütsübaji aluyimba. Nisungi chiyongtsü medeni melitet. Anungji aluyimbaji aibelena / ajema maotsula.
Akhidang tekonglu kanga sashia yima aruogo aser tsünüsempongtsü (crop resources) tapu 60 tashi amshia aru. Ibaji asen senmang tulu liasu aser iba jagi rongsen lenmang nung teyari tulu agütsüogo. Saka tanü tekonglu ayimba dokja aruba den aseni züsentetba chiyongtsü ajema akümba dang masü item tsünüsempongtsü (crop resources) tapu 60 timba ka samaa aor. Aji asen senmang samaba lir aser ibai meyipba angutsu tasak. Kechiyong item tsünüsempongtsutem küm shia tekonglu nung yokli aser metsü(seeds) rezünga yuli ta asüba agi dang asen senmang ama ayutsu akok. Yimtsüng shia nung küm shia aluyimer kari tang-a tekonglu tilala yimli iba nungi tsünüsempongtsütem mettsü yuli ta asü nung koda? Ibai ajanga alu nungi adokba rongsen aser asen senmang wazüka yutettsü.
Rongsen aika endoka tzulu ayimdak tsuraburi yanglua doktsuba joko arem küma doktsür. Ano iba ama tzülu ayimdak tesem tanga nüngdak nung amshir. Ya kangasa tesasatsü aser tapayutsü lir. Tang tzülu ayimdak tesem kobasa lir yabo arem mekümdaktsütsüla aser alu ayimba dak alaka tanga nüngdak kecha nunga mamshitsula. Kechiaser alu ayimdak ali melira koda sür chiyongtsü adoktsü? Nai idaki alu meyimtetra tangar kar nem yimdakjang.
Asen chirnurtemi sorochioktsüa mashi, nok aser kodari amshitsü ang sünga mashi. Parnoki koda alu yima alitsü tebilemtsü tulu kümogo. Tanurtem ang masü, joko tsüraburtema (kijonglanutembo) aika aluyimba majangdangi arur aser pei chirnur dang aluyimba sayutsübo tamakoktsü amai kümogo. Anungji tebilemtsü uluraa kümogo. Aluyimba medeni Naga nunger takum alitsü yabo tesensentsü tulu. Anungji School curriculum nung aluyimba course inoker aliba ya optional tang masü compulsory südaktsü nung tajungba asütsü. Tang nungi danga lanuasensortemi aluyimba nung tera yangdaktsutsu sentong yanglua inyaktsüla.
Alima ketsa tasazük nung meimchir minute second shia sojen asor saka aluyimerbo kum shia tajemba akumer süra yamaji renlokba nütsüngji koda sür mesütsü? Züsentetba dang nungi achibaji timba süra tenaji kong ajuruteptsü? Aluyimba tesem tanga nüngdak nung amshia dokra, kong nungi chiyungtsu adoka alima mesütsü? Kechiba asenoki aluyimba jentoktsu? Aluyimba yabo shingaia mezüngmeshi masütsüla aser mejentoktsula. Ibai kodanga tejen makümba alima sobutsü asütsüla. Sorkar sendong nung teti aluyimba ya teyongtsü asütsüla (vote bank atema masü).
Aluyimba ta asüba ya onük tulu ka lir. Ali nungi züsentetba chiyongtsü tapu balala den pisciculture, animal husbandry, dairying, clothing, shelter, medicines, weapons, tools, ornaments, ano tanga aika aluyimba mapa nung dena lir. Rongsen terenlok asoshi aluyimbaji shishilembaba(business). Industryjia aluyimba medeni meinyaktet aser aluyimbaji industry tulutiba lir. Employment tulutiba agütsübaji Agriculture sector lir. Ibai alima ka tamendakdak aser meimchir libaliro ajak den sendaktepba lir. Anungji mezungbuba nung asenok land/farm based economy nung amenoker ali nung dang sensena malitsu. Aluyimba medeni taküm alitsü merangba yabo mepong nung ki asüba dang mesük aser pei kidang alar süa alir ama.
Tsüngremi asenok nem ali tajung den tzü mopong tajung moaja lir. Asenok azümesen agi kokdaktsü yong tang-a-shi nübubo teperi lir. Aluyimba shisatsü meteter aika lir. Asenoki tang alu meranga yimra chiyongtsü peria adoktsü, rongsen renloktsu, mapa maka mesüra kechianga meinyaker ta malitsü, peisasa nokdaktettsü aser meraketa nümadanga litettsü. Anungji putu ajak nung aluyimba nung temulung agütsütsü ayongzüker.