Election ya sen bushiba luyim ka mekümdaktsütsüla

~ L. Kika Pongener.

1963 küm December ka nung, asen Naga lima India kupok state ka kümteter külen nungi India temzüng nung aliba ama asen Naga lima nunga nübortemi meyongnem aguja yimsüsür shimba (Election) ya agia arur. Election agia arudang mezüng tetenzükdangbo tanü amai election-i aitsü atema Candidate-tem sen lakh-sa lakh oda crore dak tali endokba iba yimya tentet tamajung ya kheni mali asü. Onok lanuwa onok tenüki ngua Election agidang, vote agutsüba anogo (Polling day) nung kari alu-i maodang pei vote tamasa agutsür alu-i ao. Ano kari alu-i orr tera yakta vote agutsüba mapang tataktet matem-dang adoker pei vote agütsüba ngua aru. Ajiser iba mapang tantsür-tambur haji-hakok aser yipden nungi mesakteti yareta shirangertema kinungertemi anepalua yaria anir arua vote agütsüdaktsü, ano nisung karbo langpang dena sungra-rar apur arua vote agutsüdaktsüba-a ngua aruogo. Iba mapang tanü amai shinga-ia tangar ka meyong vote (Proxy) enoktsütsübaji kheni yimya dak maket, pei vote pei sasa ayung-ayunga agutsüa aru. Atangji iba mapang tanü amai sen agi vote alitepba yimya ya kheni mebenshi. Oda vote agutsüba anogo nungji Candidate-temi pei Party kimen kidang Nashi aser Ak tepseta sorochioker pa nem vote agutsürtem ajak chiyungdaktsü, ajioda, ajia tuluka ama bilema pelatepa chiyungteper senshi. Iba dakji alaka tanü amai election-i ayir candidate-tem khuret tuluka mali asü. Melungi term asem-pezü agiyunga arudang election nuboyimba mapang candidate kari yimdaklir tantsür-tambur kar nem ‘Kümbol Su’ (Blanket) lema agutsüba ngua ajangshia arugo. Ano candidate kari Nashi-Ak tepseter par Party-pur kibong ajunga nem shijok-tur lema agutsüba ajangshia ngua aruogo. Iba dakji alaka election-i ayir candidate-temi tanü amai sen agi vote aliba ya kheni benshia maru. 1960s – 70s mapang tashi nung asen Naga lima terenlok mapa inyaktsü atema Centre sorkar-i sen agutsüba magi-mai tanüngba meyipa yokba tanü tashi otsü-sutsüsa jembir. Hau, terenlok mapa inyaktsü atema sen agutsüba meyipa yokbaji mezüngpur yimsüsürtema tera mabensa inyak amai asenoki bilemer, kechiaser ano alima tazü asüdang inyakdi asünungbo teinyaktsü jenti inyaker-a meinyakmai nangdaka dang kar sernung, itemji inyaktsü melena meyipa yokbaji parnoki kanga junga meshisadangi inyakba mapa liasü ta sasa-a bilemer. Ajisüaka, asenoki kanga junga shisadangra par putu mapang par tongmelang ochi tangatetba agi iba tashi dang tongteta liasü. Anungji iba mapa jagi mezüngpur yimsüsürtem-ji pei asoshi mebilem, pei agitsü, pei yangku asüngtsü mepushi, saka alima atema ochishia inyakba kuli tejangja angur. Akhi mapang yimsüsürtem aika kangasa ochishia pei nuja aser kibong ajungtsü asoshi kecha mebilem, pei taküm aser kibong agitsü asoshi kecha mebushi, oda nubor atema dang bilema yimsüsüa aru nungji, karbo pa tasü-nua par talidak ki ‘Kacha Building’ kata sunga meyanglutet ‘Sura ki’ nung dang lia taküm atemba otsü lir. Anungji item ajakji tanü putu nung yimsüsürtem asoshia tangazüktsü lesson tajung asütsü. Atangji nubortemi meyongnem (vote) aguja nubortem madak yimsu asütsü shimbaji pei lima aser nübor tenüng nung Parliament/Assembly nung oa nokdaker jembitsü, nubor atema jajatsü aser inyaktsü asoshi nubori meyongnem aguja shimtet. Ajisüaka, nubor meyong rongsen agi pei meyong rongsen kümer mimzüka agitsü, alima terenlok atema agutsüba sen agi pei ki tang taren-taren atongtepa yanglutsü, kimong-lumong alima kinük-kisang ajungalen alidena ayutsü, kima sunga Gari anendena ayutsü, Bank nung sen semchir tashi chir-a mechimatsüsa bendena rizünga yutsütsü, iba ama mapa inyaktsü atema shimba masü. Ajisuaka, tanü putu nung election-i ayir candidate kati vote angutsü atema vote ka nung sen kwika agi alir, vote angutsü atema sen crore kwi aser lakh kwi endoker ta asadangra o agi jembitsü kecha mali asükshijang merongtsü-ka endokba angur. Minister & MLA-temi election nung adoker nubor aser alima meima terenlok mapa inyaktsü melen pei agitsü rongsen bendenbaji jungjunga shisadangra, ibaji parnok tai masü asenok nutsüng-nubortem tai tuluba asütsü, kechiyong asenoki election mapang pei vote sen dalang agi ayokba agi, parnoki alima aser nübor meima yimsü sünu-yongjia memeimtsüsa akümer. Anungji election nung candidate-tem sen aika endoka sentsüh atsüba nungi kümzüktsü atema USA Arizona State nung 1998 küm ‘Clean Election’ ya tenzük. Aser Election nung candidate-tem sentsüh mekadaktsütsü mechi, candidate shinga pei senbong nungi sen meintokdaktsütsü, saka temulunger (well-wisher)-temi pei akok tenla agutsütsü aser iba senji dang endoktsü ta bangzünga renem. Anungji iba tsüngsu nungji nubor ajaki tashi anga-a anidakba ajanga tangar lima nungbo alima meimer senso tajung ajaki sen-otsü maliyongjia election-i aitsü akoker. Ajiser Parliament/Assembly nung züngsem kümer kulena alima aser nubor meima ochishia yimsu asür aser alima terenlok asoshi taküm bendanga aguja tenzüker. Saka, tanü asen Naga lima nungbo iba ama mapa tajung jagi meshi-mapa ka kümdaktsür  ‘Azü shi’ tezü mashileni züa atuba ama kümadokji aji agi tanü asen Naga lima shiranger. Tangar kin-bo oda toktsür Naga nunger rongnung mezüng tenük sakba Ao kin-i mangatet nungji, Tsüngen tetsüti-lai sayi-sayip-i jajaa sayuji techanu-a iba sulenji anidakba ama kümadokogo. Anungji election-i yinur candidate-tem-ia election-i ayiba ya sen bendentsü aser semchi-semnur tashi takar küma alitsüba luyim ka masütsüla, aser ano nutsüng-nubortem-ia election ya sen aayangdak luyim ka amai bilema, pei temeden vote senyong yoka machitsüla, saka ochishia pei temeden vote ajanga alima meimba yimsüsür tajung shimtsüla.