“Lipuküm Anogo” küm 50 Jubilee mong Covid-19 den

– Rev. Dr. Wati Longchar.

Serampore English nung “Earth’s Day” ta asüba ya Ao oshi nung “Lipuküm Anogo” mesüra “Libajen Anogo” ta amshir. 1970 küm April 22 anogo Earth’s Day asütsü ta lemteter külen monga aruba taküm küm 50 (Golden) jubilee ajunger. Tia makai iba jubilee mong Covid-19-i lockdown südaktsü nung pei pei kidang dang amongtsüsa akümer. Taküm omenji “Climate Action” – Alima kümzüka ayutsü mapa; Tsüngremi yangluba tobur tajung lima aser takümtem kümzüka ayutsü asoshi mapa inyakba anogo. Ano June 5 nung World Environment Day alima ajongai ano amongtsü. Küm ka nung anaben tashi alima kümzüka ayutsü atema alima ajongai amongba yagi “alima aser takümtem” koda tongtibang ta aji agi sayur. ABAM arogotem nunga “Environment Day” June 5 nungji arogo züngsen ajaki süngdong ka ka atemtsü Sanen Ludeni telemtetba tajung agiba ngua kanga pelar aser iba yagi alima wazüka ayutsübaji kanga tongtipang aser iba nungji na aser ni teinyaktsü shilem tulu lir ta angateter.
Iba jubilee mong alima (Country) 193 nung süngdong 1 billion ka shi atemtsü. Meimchiri mekümdangi pei ajung asaa inyakba maparen balala ajanga Tsüngremi yanglubatem – ali, tzüyim, ayong, süngdong-lidong, shiruru, ozü-sangnu, mopung, tajemtsü tzü – menentsür aser raksatsür aser itemji koda kümzüka ayutsü ta awareness campaigns, rallies, conference, shisa tokden, aser lanurtem asoshi essay competition, art and singing competition, yamala mesükba sendong aika renemer liasü. Saka tanü pei kidang dang iba Lipuküm amongtsüsa mapang kati bener arutsüogo.
Lipuküm anogo nung süngdong-lidong atemba dang masü, ali nem tenüngsang aser akhümtsübu agütsüba anogo ka asütsüla. Ashiba agi 95% süngdong-lidong aser taküm aliba ajak ya ali tashi dak metaloka lir ta ashir. Yongji Laiputishir karibo ali ya tetsü temeim (mother’s love) den atishia “mother earth” ta amshir kechiaser alii taküm ajak mesür, taküm lidaktsür aser kümzüka ayur. Meimchiri tetsü ka koda meimer aser toushir, yamaji “mother earth” akhümtsübua meimtsüla ta ashir. Ms. Jamie Herrell, Philippine tsür, shibai 2014 küm “Miss Earth” sempet ngutet, la dang yamai asüngdang: Meimchiri tanur tajung ka ama mother earth dang meima benshia lir mali ta naia shiteter? Lai langzü, “Honestly, in my opinion, we haven’t been good children. In fact, I believe that we are the number one reason why Mother Earth is having problems. We are the reason why we’re having floods. If people could only take action to save the planet, then Mother Earth would return the favor.” Ya ochi o aser meimchiri mother earth dang ochimeshii tashiyim mapa aika inyaka lir. Meimchirji ajak nung “ni No.1”, “ni sünütsü asütsü”, “ni chinütsü achitsü aser agitsü” ta asüba jakla tebilemba aser inyaksangshi keta lir. Meimchir merumeru yimya tsütsü nungi dang ya tajunga, tamajunga ta pei agitsü dang asa inyakba aser bendanga amshiba ajanga Tsüngremi yangluba süngdonglidong, shiruru aser ozü-sangnu aika jenjang maka kümdakja raksatsüogo aser samadaktsüogo. Mother earth-i agütsütettsüba tashi dak tali meimchiri agiadok nungji tanü alii ajeber aser ayimtener. Mother earth-i yamai ajeber ta asübaji tanü Covid-19i jangja jangja sayur ta angatetdi. Ecological imbalance ajanga tashitak tapu balala, tsüngsang mepong balala adoktaktsür.
Kodang tsürabur anaprongla süadokdir, tanurtem dangji lajar (orphan) ta Aori ajar. Taiwan aser Canada nung mezüng yimkümer (indigenous communities) oshi kar nungbo `lajar’ ta asüba olong tejangja mali, aser aliyonga mejembir ta ashi. Kechiba süra tsüraburi iba akümli doktsür oadokakasa, our big mother earth-i kodanga metoktsütsü aser arishi tepiyong mesütsü, anungji iba lima nung lajar mali ta ashir. Lajar ta shira ali-i mepelatsü ta ashiba tetezü lir. Kodang sempettsütep ainer aser tesemdanger nem agütsüdir, indang indanga teka nung magütsütep, saka ali nung akhümtsübua yutsü aser tagizükeria ali nungjagi bena arua kanga dang pelar ani ta shia agizük. Tetezü, iba ya onoki masü saka ali-i moatsü, anungji ali nungi iba sempet naia agiang ta ashiba temaitsü. Ano kodang süngo mesüra yi (rice beer) ama ajemtsü agizükdir, tamasa tzü-jang ana-asem ka ali nung jenloktsürang ajem. Tetezüji ali nungi tajemtzü aser chiyungtsü ajak angur ta tenungsang agüja akhümtsüba temaitsü lir. Khristan yimsü maruba putu, asen tetsü-tubou-ia Lijabamong amongdang anempong aika inyaka ali nem akhümtsübo agütsü. Kidang mi mapu, nülak masong, süng sosatsü memela, shiruru metepset, alui mao, rarai mao, yata-entai mao, tashi agi ali nung majem, wawamenü, salepsari masü aser kinungbo aser kinungtsü nata shi memedem. Lijabamongji ali nem akhümtsübo agütsüba anogo ta retreta parnoki among. Asenok joko Khristan yimsü agizüka amanga arur asünung tetsü-tuboui inyakba amaji inyaktsüla ta ashir masü, saka ali ya temeshi, aser ali tashi ajanga meimchir taküm ajak mesür. Ali nem akhümtsübu agütsütsüla ta asüba ya asen tetsü-tuboui dang ashiba masü saka Lai tesayuba tejangja aser Laishiba nung zülua lir. Lipok 1:11-12 nungji ashir, “Alimai rem lanu tapu ajak, metsüjang atangba süngdonglidong tapu ajak, aser tejang atangba süngdong tapu ajak adokdakjang” aser yamaji liasü. Ali jagi rem o metsü tapu shia atangba süngolio aser tejang atangba süngdong tapu ajak adokdaktsü.” Ali ajanga Tsüngremi moatsür ta Lai tesayubaji tejangja lir. Ali tema nung temo inch ka sama aobaji tanaben meyipa bener arutsübaji küm 500-1000 (jaka kar nungbo 3000-5000 temaa agir) ta ashir. Sürapangla asenoki ali junga anebalu mesüra aser akhümtsübua mamshira Tsüngremi koda sür moatsütsü! Tang amaidang asenoki ali memeimi benshira tarutsü putu asoshibo aiyatai asütsü.
Temesüng lima nung Asentenshi Tulu (Great Revival) arur sülen Khristan tamangba yimsü 18th aser 19th century nung alima ajonga dangi tasü itta Yisu osangtajung sangdonga aoba ya tesüngmangtsüka lir. Missionarytemi temulung meyipdakja arogo tenzükba, temesüng nunger kaket shisatsüyim sayuba, kaket-ken-o renlokdaktsüba, Tsungrem O sayuba, mozü ki yanglutsüba amala jenti inyakogo. Parnok ajanga asenok asoshi tekümtet aser mapa tajung aika angazük. Saka parnoki tesayuba tongtibang ka sendokbaji “ecological concern” ya ka ta Laiputishir aser Otsü zülur aikati tanübo ratetsür. Industrial Revolution mapang terenlok maparen balala inyaka aodang ali akhümtsübua, meima amshitsü arogoi tesayuba tajung Lai ajanga mesayutet. Tanü western development model aser life-style ya alima ajaki ajizüka benshira ayiatai jenjangi aika aitsü ta shiteter.
Tenüngsang Ken kaket züluri alima nung yimjung adokdaktsünera, “Anüngtem peladakjang; aser alimaji peladakjang; tzüyim aser idakji aliba ajak aürdakjang. Moapu aser angji aliba ajak pelatepang. Idangji arem nung süngdong ajaki tepela agi, KIBUBA madang atentsü” (T.Ken.96:11-13). Tanü alima nung raraba ajak ya ali aser ali-rongsen raktepba ajanga adoker. Middle East nung rara, Africa nung rara ajak ya totsü control asütsü merangba rara ta ashitsü akok. Asen lima yim o yim tsungda artsü li rara otsü aika lir. Ali koda akhümtsübutsü memetetba ajanga Covid-19 wara ama aser azü tokshiba aika adoker.
22 April Lipuküm amongdang aseni ali kümzüka ayutsü asoshi kechi inyaktsü? Yimsüsüri mesüra mungdangi teinyaktsü tuyubaji dang masü, nisung kija shiai ni yabo inyaktsü ta sür mapa tila ka danga inyaktetra alima nung temelenshi tulu adoktsü. Ni süngdong kabo atemtsü aser anebalutsü, süngdong mashi melepsatsü, ni ozü mekasettsü, shikari maotsü, ayong nung mim mozü meinyoktsütsü, ni soft drink ajemba anentsü, ni plastic bag, bottle ajema amshitsü, yimdong nung jana mashi meindoktsü, paper kümdanga amshitsü, yamala aika inyaktet aser yamaji inyakra alii temoatsü jendi bener arutsütsü. America nung mezüng yimkümer kati ashiba ya mamali: “Kodang süngdong ajak lepdokmadir; kodang shiruru keta metoktsüi ajak kasetmadir; kodang mejemtettsüsa tzü ajak menena kümadokdir; kodang mopung mechitettsüsa menena kümadokdir, idangji dang meimchiri sen ya soa mechitettsü ta metettsü.” Sen-i malizüktetba alii bener arutsüba temoatsü ya sarasadema agizükdi. Amen