Meyipa Reprangshitsü Mapang ka (Vol-4)

– Sungit Jamir. Changtongya Town.

India nunger loktiliba rongsenketsüng telungtetji karkana meyipshishi (Industrial Revolution) marudangbo aluyimba aser teka mapa nung dang liasü. Karkana takutsüngsenji meimchir terenlok otsü nung putu tasen ka tenzükba mapa lir. Meimchir inyaksangshia shishilembaba tsütsü renlokba talisa technology lu nung kanga ainbaji kuli süteter. Karkana meyipshishiji England lima küm noklang terti tatemlen tenzükaka, ibaji agi India nunger yimtsüngtem rongsenketsüng nunga kanga kongshi. India nunger aluyimer aser teka mapa inyakba karkana tanem tanemi luja alutsü tenzük, kechiyong machine agi yangluba oset jenjang talang aser tajungba den tokteptsüji tamakoktsü aküm nung ibaji ajanga India nung nütsüngyongsük million jenti mapa mangu kümadok.
Naga nunger loktiliba rongsenketsüng jenjangjia alumyimba nung dang amendaka liasü. Akhi mapang nung Naga nungertemji pei sasa inyaktetba teka mapa aser aluyimba nungi züsentetba agi pei boksüng peria ngua shinga daka metadaker lia maru. Khristan yimsü aser shisaliok tasen arubaji (1872), Naga nunger lokti nung temelenshi tulu aruba kuli lir. Shisaliok bener arua amenokbaji ajanga Naga nungertem tenük lapok aser memerüki benshiba yimsütem aika nungi nüchiso angu. Naga nungertem tazü shisatsü nungi arok külemi lokti libaliruyim tamendakdak ka nung otettsüsa litetba kuliji Khristan yimsü aser
shisaliok aruba ajanga lir. Libaliruyim balala nung yamaji kanga renloka tejakleni aoyongbo, Naga nunger loktilibaji ano rongsenketsüng nung nüchiso angutsü lenmang kongapika lir.
Naga nunger asoshi karkana meyipshishi adoktsü ano atadagi ta lemsara kecha tebangkatsü mali, saka külen India nung tongti linük aser Naga nunger kiyonger state-tem nung inyaksangshi aser terenlok mapa jenti nung tetamatsüka renloka odagi. India tanga state-tem nungbo parnoki parnok agitsü asoshi pei sasa adokteter, saka külen asen state-bo joko state balaka razüka or küm tenem dak tali oaka asen nüngdakba temesüla nungi tokojong tashi centre dak metaloker alir. Asen limaji light tashi nung sensakpu lir kong 80% bo tanga state nungi alia atsüker aser asenok taküm anaita alitsü aser terenlok ajak asoshi okshia centre sorkar dak dang metadaker lir.
India lima azüngzülu meteter asadangba teimba aliba rongnungi asen Naga limajia ka (80.11% 2011 küm asadangba) ta süaka, pei sasa mapa tasen asapiteta shishilembaba tsütsü mapa adoktsüsa litetbaji tangar den khenyongi alamajem. Item nungji temulung agütsütsü melen asenoki sorkar mapa nung tetsüng prong ta songdoker züba zübar inyaka amungtsü ang arishiteper. Asen state-ji azüngzülu meteter teimtiba aliba lima ka saka pei sasa inyaka chiyunga alir India state rongnung tajemtiba lir. Ibai asen state-i shisaliok angazükdaktsüba yimya nung kaketshirtem mapa ngutettsüsa adoktetba, shirnok dak tasa tasen adoka loktiliba aser rongsenketsüng nung meyipshishi anir apusotsüsa tashi lir sürnung len tai sayuba agia asü? Mesüra ibai zünger mapa mangur, shirnok dak mapa nung atongoktsüsa nüngdakba
metetyim maliba agi? Sorkar scheme mesüra rongsen agi asen state nung tangutsü tim alirtem yaritsü peria maliama? Saka ibaji nokdanga ayur, masü nungbo ibaji agi shishilembatsü lenmang peria lapoka shishilembar tajung akümtsü aser pei sasa pei yaritetba dang masü saka mapang tajung kijiba(window) lapoktsür asütsü.
Kin/state ka takar küma renloka aotsübaji karkana aser technology balala ainba dak tuluka keta lir, aji tejangja kuli kar. Tiptema sentong takutet aser rongsenketsüng nung teintet alitsü asoshi ibaji tongtibangtiba talen rongnung ka lir. Karkanatem maka aser iba melenaji rongsenketsüng nung tiptema alitsü asoshi asen state nung kechi lenmang lir? Naga nungertem asoshi rongsenketsüng nung tejakleni aowa oa pei sasa peria litettsü lenmang tajungtiba shimtsübaji teka mapa inyakba aser aluyimba sobaliba nület tsüdoker amai sama aoba ya tanaben asentenshia bener arutsüla. Centre nungi aruba scheme, koba inyakyim agi asen lokti nung political sentsü aketer ang ajangzüker, itemji pokpo masangjang amen ata ama yimla kazüba dang nungi aseni mapang tajung kishi lapoka asen sasa inyaktetba koba terenemtet aser züba zübar angutsü akok yamala nung temulung agütsüdi. Iba ajanga dang tipmatem tensa, kecha madoktetba state ka ta asübaji samadaktsür, timsü jenjang alangteter asütsü.