Nüjiso bushiba mapa Nokdensang-er ita amai kümadokogo

~L.Kika Pongener, Aoyimkum, Dimapur.

Tanur yimdong kazür asüdang tsüngsang tajung aonung nüngjang perang-peranger aliba mapang ita tulu jangja-jangja adoka alidang, tsüraburi terongdong nung pongloker ken ka yamai-sa aden, “Ya shir ita Nokdensang-er ita… mapo telunglung züngyi telunglung… aji Nokdensang-er”…. oda ken tetezüji-a kechi’ar memeti tsüraburi tenyuba sülen anidaka yamajisa adenba pongmang amai bilemteter.
Tsüraburi tar nunger otsü ashiba agi Nokdensang-er sünglang anasa ita-ji tuluka, oda teka agi-a tonga tangshitettsüsa alua liasü, aser Nokdensang jagi perdong (tsük podaka yur anükdang an mindoktsü ayuba rangdong) agi ita dakji atutsü merang, saka tatonger amai tatonger amai anünglak talangi tua-adok-a ta otsü jembia aru. Aji oda tanü asen Naga nunger nüjiso otsü-a lanuwa mapang nungi tang tangsa angutsü amai jembiyonga aruba jokorla aso ka tesadang dak tali süia aor, oda Nokdensang-er ita ama-ji kümadokogo tasa teti temulong ayanga bilemer, aser ibai künübo asangsang nung ataloktsü asü mataloktsü ta teti shisadanger.
British yimli India limai marudang nungi asen Naga kin ya shinga kin talenba küpok maliasü ta asen tsürabur nungi otsü angashia aru, saka asen o asen na, kin o kin tsüngda tsükchitepa tekolak bushitepa lia aruba otsü dang angashia aru. Ajisüaka kodang India lima ajunga British sorkar yimsüsüba küpoki aitsüsa aküm, asen Naga nunger-a iba tsüngsü nungji British nunger yimsüsüba küpoki aitsüsa tensa mapangi bentsür aru.
Ano asen Naga nunger atema tia majung kaji British sorkar-i par yimsüsüba inyakyim sademtsü meji, asen Naga lima litsü agi asemsü-pezüsü küma lemsar shilem kar Burma nung (Myanmar), kar Manipur nung, kar Arunachal nung aser kar Assam nung zükloktsü aser shilem tilaka “Naga Hills Tuensang Area” ta jar anünga toktsu, aser iba jagi tanü asen Nagaland ta jatet.
Aji oda, asen Naga nunger litsü British nungeri par ajung asa-a lemsa-a toktsübaji ka küma longjemtsü merangyongjia mekokteti tanü asen putu tashi timtema arudagi. Ajiser tanüngba asen Naga litsü telungzük nung alirtemji-a (Nagas of Nagaland) akhi mapang nungi kati ka den arishitepa tsükchitepa lia aruba kin asünung, tanü tashi ka küma longjemtsübaji o agibo bangpettsü amai jembir, saka mapa agibo meinyakteti lia arudagi.
Asenoki Indian History nungji züngdangra, India nunger British nunger nungi nüjiso meshiba mapa kodang tatempang telemtetba kati arutsüsa mapang tonga aru, idangji British nungeri India nunger nübur tsüngda nung telemsa adokdaktsütsü lenmang balala agi merangdang (Divide and Rule Policy) aser tia maka Hindu-Muslim tsüngda tebilemba meputepi balala küma-adok, aser linuk ana “India aser Pakistan” ta lemdanger-ang nüjiso angutsüsa atongtet. Yamaji parnok o parnok na tsüngda obang mapu kati ka den melongjemtetba ajanga British nunger nükjidong atalokdaktsü.
Aji oda, India sorkar-ia British nungeri par dang inyakba ama, asen Naga nunger tsüngda nung telemsa adokdaktsütsü atema sentong tapu balala atonger südi ta aiben shisadanger, aser asenok tsüngda telongjem makaba tia ya ngur, yakta telemtetba ka dangi arutsü amai süli, ano odang küm ishika süia yokli ta mesüshir südi ta aiben bilemer.
Anungji asenok kin o kin tsüngda telongjem makara, aser nüjiso bushirtema telongjem kati marutetra, ashiko asen Naga nunger-a lia lia India nunger tia jagi aitsü kecha meteta maka. Mezüng asen tsüraburtemi iba nüjiso bushiba mapa koda tenzüka aru, iba otsüji khen meyipa reprangdangra, par mapang linük tenzüker telok ya meja meja ka dang liasü, aser linük tenzükertem o nübur na tsüngda longjema amalitepa kati ka akhümtsübutepa lia aru, aji oda, tanü-a iba libaliro tesendaktep tajungji mesamai wazüka ayutsüla.
Anungji kokrabangla linük tenzükertem telok paikati melemsai ka küma longjemtsü lenmang bushitsüla. Telok balala lemsar aliba longjemtsübaji kanga temelabo masü, kati ka nem tatok agütsütepba ajanga dang longjemtettsü, aser tesüiba mapang kati ka anema tashimait metokmeperi kar danga inyaka lira, item ajakji ama-adoktsüla. Aji oda, asenok kodang shisa obang ka ser longjemer nokdakdir, idangji-ang India nunger yagi asenok ola angashir tatempang telemtetba kati arutsü südi ta bilemer. Asenok tang amaisa melongjemi lira ashiko asen Naga nunger nüjiso angutsüba ya “Nokdensanger ita” amaji talangi oa-adoktsu kecha meteta maka.
Anungji asenok nükjidongji mesümesüa masü, saka sademsademer mangdang tulu asütsüla, aser asen tsüraburtem shirnoki mezüng iba linük tenzükba mapa ya kechi nükjidong yur tenzük, iba nükjidong nungji rangloker masetshii alizüng atongtsü arishia inyaktsüla. Ano linük tenzüker aser nütsüng nübur ajaki kanga süoki ia rajema angatettsüba tongtipang kaji, nüjiso dak sendakba mapa nung kechi telemtetba agidir agiaka, ajungaji Naga nunger kin ajak ajungtsü asoshi telemtetba agir asünungji, India sorkar tang kechisa takangba agutsür, mesüra parnok den kechisa telemtetba agir, item ajungaji nütsüng nübor nema jangjajangjaa rajema angatetdaktsütsüla, aser nütsüng nübur nungia shisatsü agia asen Naga nunger kin ajaki mulonga agizüktettsüsa telemtetba ka agitsü nükjidong asütsüla. Aji oda, nükjidongbo tajung sernung, nütsüng nübur ajungai jungjunga rajema mangajemi mesüra jungjunga mejangjai tatempang telemtetba ka agiadoker, iba nungji rongtsüng memedemtettsüsa süra takoksa ulura ka asütsü. Anungji kanga shisa ka-a kinük ajungalen kanga junga shisadanga bilemdanger külenang tatempang telemtetba ka agitsü nükjidong asütsüla. Tongtipangsa asen Naga nunger nütsüng nuburtema kin o kin tsüngda telemsa melii ka küma longjemtsüla, asen atepzüng nung melongjemi lemsaa yur kodaser asenok nüjiso angutsü. Ano aji tang masü, linük tenzükertem o nütsüng nübur tsüngda nung telongjem temeimtep akatsü kangasa tongtipang lir. Asenoki India sorkar nungi nüjiso bushir, ajisüaka asen atepzüng nung asenok tsüngda nungbo nujiso maka, nüburtem ka o ka tsüngda nung tesendaktep raksar, kati ka tsübutepa lira, mesüra kati ka amokmerentepa lira, India sorkar nungi nüjiso anguyongjia asen atepzüng nungbo nüjiso makatsü, aser asen atepzüng nung nüjiso makara, tang tensa tia tang nungi tarutsü aliba tensa tiaji ashiko kanga agi tamajungba asütsü kecha meteta maka. Aser asenok nübur tsüngda nung tang amaisa telongjem melira, nüjiso melena meyiper asen Naga nunger kin o kin tsüngda nung telemsa adoka raraang tenzüktsü amai nükla nung angur. Anungji iba ama tensa tiaji majurutsü atema tamasa asen atepzüng nung asen o asen na tsüngda nung nüjiso akatsü lenmang bushitsüla. Otsüla oboula nungeri shin o jembia aruba otsü ka, mapang ka nung Shitsü (Monkey) ana amtsük ka agi raktep aser tena sasa mebendangteti shirong ka dangi ao, aser shirongla jagi amtsükji ana küma shidangtsü, saka tip külen tulu aser tip külen tilaka ta sadangtsü, anungji tena rongnung ka temulong masü, ajioda tenaprongla peladaktsütsü meji amtsük tilabaji Shirongla jagi chiadok aser tanüngba jagi ana küma sadangtsü, ajisüaka mezüng amato tip külen tilaba aser tip külen tuluba ta sadangtet, anungji tanabena tilabaji shirongla jagisa chiadok, ta amtsük ajungaji Shirongla bangi ai. Tena kati ka den hai-haura makatet melongjemtet, aser kati ka den maremzüktepba ajanga Shirong tekülak sangjiang jonglongdaktsü. Mekümdangra aser temulong medangra asen Naga nungera Shitsü ana tia jagi aitsü ana nung dang lir. Tang aliba asen Nagaland litsü yaa kangasa ilara aser nütsüng nübo agia tangar memenep alinung, ano iba yagi ana-asem küma lemsa nunga koda asütsü ? Aji oda, tang koda ka küma putepa longjema lir yamaji anüdoklen anülulen ta kecha telemsa makai külemi longjemer nokdaktsüla. Anungji asenok tsüngda nung taku-tasen ajak indoker, tesüiba mapang tashimait inyakbatem kar danga lira ajak tesülen toktsür, kati ka nem tai-tadok agütsüteper, tang kechi koma ka küma langteper ali, iba ya meraksai külemi longjemer nokdaktsüla. Asen Naga nunger kin o kin tsüngda nung tang amaisa melongjemi lira, nujisoji anguyongjia asen lima sünepa yimchiyimjung nung malitsü, aser asenok tang amaisa melongjemra ashiko asen Naga nunger nüjiso angutsüba mapa ya “Nokdensanger ita” amaji tatonger amai tatonger amai anünglak talangi tua adoktsü.
Anungji arung tamasa asen atepzüng nung asen o asen na tsüngda nung, kin o kin tsüngda nung nüjiso akatsü lenmang bushidi, kati ka nem tai tatok agütsüdi, tesülen meyipa mereprangi tarutsü nükla nung ranglokdi, nükjidong tajung yudi, aser teka amtepa longjemdi. Taidok agütsütepba ya tamangba nung kotaki aotsü atema tanela tekümtet angutsü asoshi dang masü, saka yimten yimli talenba süngra nungi nüji angutsü asoshia kangasa tongtipang lir, Anungji taidok agutsüteper, ano tang nungi tali longjemshir apusodi, ta iba ocet ajanga tazüngertem den lemsateper. Kar temulong yirutsüsa tashimait metokmeperi kar danga zülusema lira metongshia azüngtsü ayongzüker.