Nüngja ratet shilem-1

– A. Maong Aier Retd. G/T, Alongmen Ward, Mkg.

Oshi nung olong shia nüngja ratet lir. Iba ratet ya metet nung dang oshiji mamar aser renloka aoer. Ni lanuwa tsürabur dang aiben nüngja ratet ya asüngdanga aru. Parnoki meteta aliba kar angazük. Saka parnokia aika memetetba ajanga mangazüki aru. Tanü asüng ASLB aser nübur aika ajanga paper osang nung nüngja tasen den ratet aser ano iba denji o zülu dena meteta arudagi. Asen osepji renemer nüngjabo metetsü, saka ibaji ajanga nüngja ratetbo memetetsü. Osep ajanga nüngjja kar metetdang tat. Sangremer ta süra kinüngtsü sür kinüngbo kija aliba, ano amitsür ta süra kinüngbo sür la kija amia aliba tabo metetsü. Anungji oshi meteter mamatsü aser renloka aotsü atema nüngja ratet ya kanga nüngdak.
Mapang shia lanurtemi nüngja ratet ya asen dang asüngdanger, saka asenia aika meshiteter. Iba ya lanurtemi kanga sabuba ajiteta item nüburtem tajangzük angutsü ta imlaa olong nung nüngja ratet ishika teyur.
Nüngja ratet ya karbo ola dang ratetba lir. Tat: BOKBO-ONGLIKAKAK-BENTOJEPJEP etc. (asemprongla ozü tenüng) ano karibo tangari mashiyonga sobaliba-a aodang metetba aika lir. Tat. Taksep-nokleptsü-matsüklashi-alizüngken-azükzüngken-entsülashi-entsümapu-entsü-bengana-ludi-maipu-bendong-amerlongtsü-anüngkelepleptsü-kongyu-apunarong-perangpong-merangpong-yinjang-nükrangdong-nükratsü etc. Item mesükba aika lir. Ano karbo asenia ratettetsü aika lir sürnung meshisadanggba agi tangari shirang metetba aika lir. Saka aika teratettsü tasak lir. Anungji ni lanuwa mapang nungi tang tashi nung angazüka aruba ishika tadongi shiyonga alur.
1. Ayung nungi aruba tzü atsüngdena yimdaka aliba agi TZÜYIM ta ajar.
2. Ali agi ajaklen awabanger atsüngdena aliba tzü asüba agi AWATSÜNG ta jatet.
3. Anüng nung idaka ayu ama ajitetba agi ITA ta jatet.
4. Sangwali anepdang alimaji anepaneper asüba agi ANEPDANG ta jatet.
5. Anogo tiyong mapang anüji asen kolak dang dangita ayu ama ajitetba agi ANUNGDANG ta jatet.
6. Anü tayitsü mapang alima nung aliba oset aika kongadoker, iba jagi NIKONGDANG ta jatet (shitakba agibo o züluji NÜKONGDANG ta ang amshitsüla) Anü nungi ratetba agi.
7. Sarar aliba agi SÜRA ta jatet (shitakba agibo sarar aliba tu asünung SARA KIOKTSÜ/SARAJANG) ta ang olasüji alitsüla aser o züluji yamaji mashitsüla./
8. Jinabai Etiben mang azütsü (züpangtsü) atema leptsü leper adoka tsüdena tsüdena atakba agi LEPTSÜ (leptsü kioktsü) ta jatet. Ano asenoki leptsü alepi aodang mezüngbubaji lepdener tsüdena tsüdena yuyonga aor aser tarudang bendenyonga arutsü. Iba jagi LEPTSÜ ta jatet taka angazük.
9. Anü adoker tai tashi aser ano madok tashi asenoki mapang tetzür, ibaji anü ajanga tetzüba agi ANÜTETZÜ ta jatet.
10. Mulu tzü adena orr aliba shiruru, azü mesüker asüba agi MOLUSUNGZÜ ta jatet.
11. Pongali nunger dang alia bener arua tsünütetba agi PONGALASHI ta jatet.
12. Merieri atsüngba asenoki alia amshiba agi MERETSÜNG ta jatet.
13. Na aser ni mesüra oset ka lung/sung mesüra paper nung kanga dang mesüka yangluba agi KÜRAKYANGLU ta jatet.
14. Mudong teka agi amer nok tila tekerak mesüker, iba jagi mu ji anir arua rangzükba agi NINOK ta jatet.
15. Alu rozüka mapa ajak tembanger nisung kolak (mangko) leper rua nangdena ayuba agi MANGKONANG MAPANG ta jatet.
16. Tebangji kirak kiraka koa ator aliba agi KOTARANG-KOTA-CHIKOK ta jatet.
17. Süng nung mukchi mukchi ali ama asüba agi SÜNGMUK ta jatet.
18. Nisung kwiar metetsü atema yong süka süka yur züngdangba agi NÜTSÜNGYONGSÜK ta jatet.
19. Mapang shia kinüngtsüi la kinüngbo sanga dang arur, saka la sür remadoker joko tasanger to maliba agi SANGREMER ta ajar.
20. Kinüngbo süadoker kinüngtsü to takidak maka am rongzükba mitsü den saku ta adishia AMITSÜR ta jatet.
21. Ali tema nung tzü aser lishih mouteta adokba agi ALISAKTSÜ ta jatet.
22. Yimer ajaki melentepa amshiba molok asüba agi YIMCHIMOLOK ta jatet.
23. Apu apua tur apu apua aliba agi APU (ladder) ta jatet.
24. Mapa tila teri atamata aika inyakdang aiben tongtipang mapa inyaktsü nung menur asüba agi MECHIMENU ta jatet. etc.

TSÜRABURI MESHITETBA NÜNGJA KAR NI RATETDANGBA SAYUR:
1. ANÜ – alima alongba ajanga anü ya anü anüa jajaya anguba agi yamaji jatet südi.
2. PETINU – petzüker tenarong nung ano ama tobur junga anguba agi yamaji jatet südi
3. ENTSÜ – iba ya an mesüra ozüi kozüker mamokdangbo tsü agi sünga atsüngbanga lir, anungji kodang iba ya jakrepdir tzü enshir amai enshir. Iba jagi enshiba tsü nungi adishia ENTSÜ ta jatet südi. (iba ratet ya shitak süra o zülu nung ‘S’ alibaji ‘Z’ agi melentsüla)
4. PURAPITET – Purar apitetba agi jatet
5. ZÜTSÜK – ango apudang iba ya tzü tarok (azü) nung ondakja tsükdaktsüba agi jatet südi. Ano asenoki ang tulu agi tapuk pha-a mechir tsünglanglen tatembang shisa to molur tapuk keta yanglur züdena züdena onoker azü nung ona oa tsükdaktsüba agi jatet südi.
6. ASEM: Süngthem nung tapuk tulu chiboker tatembang anatsülen shikep semoktsüba agi jatet südi.
7. KORANG – Ku rangbanga semlokba agi jatet südi.
8. ANGOBUNGLU – iba ya tereprangtsü soroji ango tebung mesüker asüba agi yamaji jatet südi.
9. MAMAZÜ – iba süngjang ya mama mesüker aser iba ya azük ama züdena züdena adangba ajanga yamaji jatet südi.
10. KÜLENTSÜ – oagi külenji tzü lir ta teyuba agi yamaji jatet südi. Ano kharibo ki lenji tzü lir ta teyuba agi kilentzü taka jembir aser paper osang nunga zülua angur.
11. Tebung nungi Tebur, Tetsü nung tetsür ta jatet südi.
Yaküm küm Wb. Talitemjen Imchen onük nung bushia or asüngdangba agi bushi süngdangtsü ta angazük. Taküm küma pa onük nung bushia or asüngdangba agi bushisüngdangtsü ta angazük. Taküm küma pa onük nungsa tachichi (right) tetezü teka keleni meshi, agizük aser achi. Iba teka dangji tachichi ta aja ta angazük. Tabenlen (left) ano teka ana süaka, kelenbo teti bener dang aliba dak alaka mapa magütsüba agi tabelen ta angazük. Ano iba amaji ojang ratet ya paper osang mesüra pur medemsür medemtsürtem den mentepa kazüdang nüngja ratet ya kharbo angazüktsü ta imla-a atar.
O TEMBANG : Ni taoba küm nisung tenüng nung taiteptsü aliba nüngja ratet lemsatepogo. Ano tenüng aika teratet temela lir. Saka aika teratet tasak lir. Itemjia kibok nung angazüktsüla. Kü onük ya lipok otsüsa sürnung tashishitep moputep malibatem lir. Asenok ajaki meteta aliba nüngja ratet tat: AOR, Junglir-mongsener-junglir aser mongsener tebou asem – kin kidong tenüng, item denji ano pei pei yim nüngja ratet tejangja meteta alitsüla. Asen lipok otsü nung nüngja ratet aika lir. Saka itemjibo pei pei tzükong aser yim sasep nung moputep aser tashishitep adoker asü nung melemsateper ta anagatetdaktsüner. Saka itemji lanur aser lanurtsürtem dang kibok nung ratettsütsüla.
Mokokchung jila nung mophu (ward) 18 nungja yabo ajaki meteta alitsüla. Item nüngja ratet ya taoba Ao Milen yim o zülur T. Senka-i adokba kaket ka nung Engraji oshi agi adokja lir ta angazük. Saka kaketjibo nübur ajaki alia mezüngteter. Iba ratet ya ni khar memetet. Anungji tantsü tambu khari asen oshi agi adoktsü nung nübur ajaki metetsü. Iba den ano nüngja ratet tashishitsü maliba khar nübur khari adoktsü nung ajak tajangzük angutsü ta imla-a atar.