Nüngja Ratet Shilem – 2

– A. Maong Aier Retd. G/T, Alongmen Ward, Mkg.

Kü onük anogo ainü adok mesünüdang nüngja ratet shilem ka adoktsüogo. Ano maneni shilem 2 adoktsür. Nüngja ratet ya onsara asü nung tsürabur dang masüngdangmaba aser ano amar masüngdangba aika lir asünung ni meranga shisadanger adoktsür. Nüngja tasen aser tejen ratetdang kodaser ratettsü, item atema orrlem ozüng ka lir asünung ni iba ozüng nung ajemdaker rateter asüba agi nübur ajaki meratai azüngtsü mepishir aser angateta azüngtsü imlar. Iba ya metet nung o zülu khar nung olasü den apetba yakjang (zülujang) koba amshitsü aser B-P/D-T/O-U/E-I/K-G/U-E/Z-S tebendang meteter. Anungji o ratet sayudang iba deni repsema o zülu atema-a ratettsür. Ano nüngja ratet khar nungbo oren anasemka agi dang abensar. Khar nungbo jungjunga angatettsü atema aser ashi ama iba den o zülu dena metongshitsü indang kü onük khar nung atsülangtsü. Anungji iba atema nemjema meli-i züngdaktsüner. Mapang kümzüktsü aser paper melalutsü atema Tat: tatishitsü aser Tet: tetezü ta amshia angutsü. Nüngja ratettemji tadongi khuli dena shiyonga alur.
1. TSÜMAR: TZÜ adena orr aliba asü nung yamai jatet. Iba ya ‘TZÜ’ nungi agitetba olong asünung ‘S’ ji ‘Z’ agi melentsüla.
2. TZÜNGLU: Iba ratet ya metettsü atema khuli asem arur. Asenoki tzünglu agi ajadang nü aika agi atsünger ama tsünga alur. Iba ya atsüngdena aliba alur. Ano iba ya azüklen nungi tsünglanglen (tetsüngleni) alur. Tatempangba khuli ya ang shitak amai Wb. Kazükaba Jamir, Dimapur onük ka nung ashi ama, iba zülu nung ‘Z’ alibaji ‘S’ agi melentsüla. Tet: iba olong ya ‘TZÜ’ ratet masü, anungji nia pa o nung semloker.
3. MONGZÜ: tasü tama ajurudang ozü ka asür kilem manung monga dang naizüa yimzüba agi ozü yabo monga dang naizüa yimzür ta athishia jatet südi.
4. AIER: Tetsür chanu ya sor küm 15 ajung tashi mapang shia sentsü aser sorobangro melenshia yakta dang ina ator. Iba yongji tantsür tamburtemi larnok khen ajioka ayubaji mapang tatsüka lirbu aiadoker. Iba jagi yamaji jatet südi. Onokibo AYIER ta ang ajar, saka ana tebendangjibo odang doktsüdi. Iba ratet ya shidak süra o züluji ozü kidong nüngja o zülu AIER ta aliba ya amshitsüla.
5. ASANGUR: Asangwa mapang tebejem mapang asü nung ajaki tushia sanger ayu ama asüba agi asangur ta ratet südi.
6. SEMTU: Asenoki mapang shia ki kari kisemi aor (ato) iba amaji azünga alidang anisüngzüka mena kazütsü atema iba yagi kisemi atur ta asüba nungi ratet südi.
7. MOLUMI: Iba ya molu tzü ama tulu atishiba lir.
8. KOTAK: Kong komaka ali ta takzüba
9. NÜBUR: Tanur küm 15 ajung tashi nung nübu jungogo ta jembir, iba jagi süngbo nungi puti tashi dang yamai ratet südi.
10. AZÜ: Iba nungi khuli ana arur, iba yagi ki azüdaktsür, iba yagi mapang shia ayazüa dang alir.
11. TAGI: Nisung ka süngo ajemtsü atema au tilaji yangi dangzük nung shitak asütsü ta dakzür dangzükba. G.I. Tet: idagi
12. SHITI: Shih shijep tulu agütsüba dang shitiongti ta ajar. Iba nung jagi agiteta yamaji ratet südi.
13. JEPJU: Iba shiruru züng ya ajeptepa lir aser iba züng ajak talak ji ajuajur.
14. TEMZÜNG OZÜNG: Telok khar sentepa teinyaktsü mapa khar lateta renema yur, tatem nung züngshitepa o tempanger züngzünga ayuba nungi ratet südi. Ano iba ya tanü asüng TZÜZÜNG OZÜNG taka jembir. Iba ya teinyaktsü ozüng ta rateter.
15. SÜNGDEN: Süngpak agi temang ka tenteta yangluba agi südi.
16. AYONG: Ayongnu aika tanga ayong den ayongdena (jadena) tanga ayong ka nung yimlokli ano ibaji tanga ayong khar den ayongsema senteper ayong tulu akümer. Iba amaji ayongdenba nungi ratet südi.
17. KETTSÜ: Akhidangbo iba nung ya senti oset aser süoshi tajung inoker ayu. Anungji iba ya kanga meima keta sena amshitsülaogo ta jembiba agi yamai jatet ta rateter.
18. TENEM (Ozü nüngja ka): Tenem tulu aser talang nung süngjanglijang aika angur asü nung iba ozü yagi tenem dang bushir aser yangji chiajema aliba agi yamai jatet ta rateter.
19. LEPER: Akhi mapang nungbo tasü mang süra agi aleper tesem ka nung ayu. Iba nung jagi athishia yamai jatet.
20. SÜNG: Arem ajak nung süngdong meyia lir. Süng nungi süngdong jatet. Anungji sung agi arem sünga aliba nungi jatet ta rateter.
21. SÜNGDONG: Iba ya mezüng ashi ama süng nungi jatet. Süng ya metongmetonga nokdaka lir.
22. AK: Akhi mapang nungbo local Ak tilala dang asü nung khari pur süita atadang kati tatentsü agi tena nung aden. Idangji tekangshi marem MEAK MEAK ta asa-a asü. Anungji ola dang angar MEAK nungi tatembangba zülu ana ya agitet ta rateter. Mongsen oshi nunga aok, aok ta asaba agi südi ta tanabuba khuli ratet sayur.
23. ALU: Arr nungi kümzüktsü asoshi yim ya tenem nung dang küma lir. Anungji alu pouk ajak yim tsünglanglen dang lir asü nung alui aodang tsünglangleni dang aluba agi südi ta rateter.
24. TZÜPU: Tzü pütener tesem ka nung ayu ama atsüngdena aliba agi südi.
25. MONONOK: Alima ya ajung monok ama pulungpulunga monoker aliba anokshiba agi ta rateter.
26. MITSA: Sapang temer yangji nisung khar mita atar tsükchir arudang asaloktsüba agi ta ratetter.
27. TSÜNGBANG: Tzü agi atsüngbang ama takdang temalen atsüngbanga aliba agi tsüngbang ta ratet südi.
28. TANTSÜR TAMBUR: Item nüburtem ya sor arishi küm talang asü nung nübur aika den züngdangba küm nung tantsü aser tampu asüba agi.
29. SORAK: Iba shiruru yagi tesep yangludang la zü ji tesemka nung raketa (araketa) yoli, ano tesem ka nung yamaji yoli ta sozüba agi yamaji jatet ta rateter.
30. JEN: (alu jen & tsük jen) alu nung iba ya süa aliba ajanga yipru mopung aser anüpu nungi jenbur. Ano kitsük kirong nungi jenbutsü atema iba ya a ki nungi pilar süa ayur. Iba jagi tejenokdak ta adeshia jatet südi.
31. PAKTI: Tapak oset ka lemdaka ayuba agi lempak ta aja ama ya a tapak osetsa aser shih tulu, shiti ta ajaba ama. Ano telok tulu dang ünti ta aja ama iba ya tulu adeshia lir.
32. MAROK: Tarok masü marok (ladakladaker) asüba agi südi.
33. Ki: Meimchir atema iba ya kanga dang tongtipang, anungji ajaki ya aginer. Anungji aginüba nungi adeshia ‘GI’ ta südi asü nung o zülu meyangbonger. Iba jagi GI nungi ki ta olasü aser o zülu amshi südi. Engraji nung O.K. O=All, K= correct ta olasü agiteter o zülua yamaji tatsüba amshi ama adeshia khuli anaji sayur.
34. SEMKI: Asenoki mersüsembong ta ajaba ama iba nungia oset aika iba nungi asemer. Tsük süra asener, ki ta süra tapuk dang teki ta ajaba nungi ki ya agitet. Tet: asemba tapuk.
35. ALI: Iba yagi azüklen masü alilen ang asemba agi südi. Mongsen oshi nung MITHEM: nisungi amer them, them ta ola adoka asemba agi ola dang angar ratet südi. Iba amaji asen oshi nunga danga teratetbo marur.
36. LONG: Iba ya telonglong, taju, tapak tapu tabensa lir. Item ajakji longdener aliba agi rateter.
37. ABOKATSÜ: Achi ajemtsü oset tapu ajak tebok atema chiyongtsü oset ajak.
38. MOLULEM: Molutzü alema (adena) yima otetba agi.
39. NOK: Iba oset yagi tsükchir aser shiruru tesashi nungi kümzüker (nokdanger)
40. SÜNGLANG: Süng langteper aliba agi.
41. KONGSANG: Iba ya süngdong nungi kolenisa meyia odir oaka, sangzüka aoba agi.
42. TZÜKONG: Tekong ya tzü maliba tesem asü nung tzü akongba tesem adeshia jatet ta ratetter. Tzü nungi adeshia ratetba asü nung ‘S’ masü ‘Z’ yasa amshitsüsa Orrlem ozüng jagi sayur.
43. SÜJAK: Sü tejaklen agiba, Yaa langtemsa, Langtem ama tejaklen agi.
44. NÜ/MANÜ: Mezüngbuba nüngja ya tanüla nungi adeshia kanga dang tatsüba agi ratet südi. Tanabuba nüngja ya tekep indokera, temalenji kanga dang tanülah asüba agi südi.
45. KÜSA/KASA: Nübur aikadi küsa ta jembir. Iba ya kü den küsa ta rateter. Saka kasa ta süra kajia ka mesük aser kajia kajisa mesükba agi ta o ratetji aruteter. Anungji osang nung nübur ajaki kasa ta züluba ama olasüji yamaji jembitsüla.
46. AMCHI: (am nüngja ka) iba tu ya olong waitep/paitep nung ÜMTSA ta amshir. Ya Mongsen oshi, iba ya ana aputepa (ampuamla) yur chi inoker teka agi amer chiongba agi amchi ta ratetter. Ano Umtsa ta asübajia chungli oshi den teratet kasa adoker. Aam ta mesüi Am ta asü nungang shitak ta Dimapur nungi ocet zülur kadi shia züngshi. Nia pa o nung shitak ta semloker. Tet: Aam ta süra olasüji talangka mesanga aor.
Nüngja ya onsara asüba agi yangji dang atemer. Pei sasa ratettsü classwork khar agütsür. Itemji Sangpang-Kongro-padak-yipden-meyimapang-menden-bangrep-danü-an-godoro-per(snake)-ozü(bird) -jakrep-sünglong-mesanglong-pongzü(arem ak) – tzükden-sadem-tsüngpret-tsüngmok-süngthem-süngdang-Tsüngrem-Yisu. Iba ama ya ano aikasa lir asünung nenok lanurtemi aser lanutsürtemi bilemdanga ratetangma. Agüja alibatem nungi nenoki meratai ratetsü atema Tsüngrem aser Yisu nüngja ratet sayudi. Nüngja shia ojang kwi ali, item shia nungi teratet teyutsü aser olasüa kata mezüdoktsü. Teratet sayur.
Tsüngrem nungi ojang ana lir. Tet: TSÜNG-REM: Pa ajak tsünger rema lir ta ratetter.
Yisu: yangia ojang ana lir. YI-SU Teratet: Tsüngrem sayadenya tanüla temeshi Marem daki ayi aser Yisu aso. Tet: Yir aso. Laishiba nung Yisu tenüng agütsüba dangashi Pa nüng ratetbo mangur. Kechiba ta süra lai kaketji o ratet kaket masü. Ni ratetta sayuba ya kanga dang shidak ka alitsü akok. Mesüra kanga dang taia alitsü akok. Orrlem ozüng ajanga yamaji ratettetba sayur ta angatetdi.
O tempang:
Nüngja ratet shilem 1 nung ashi ama khar nung teratet tai tuyua lira nenok sasa metongshia züngangma. Ni class work agütsüogo. Ano maneni nüngja ratet shilem 3 nungji asen mang nung tenük telen ajak nüngja teratet angutsü. Anungji mapang angudang shisadanga liangma ta home work agütsür.