Pei Temeten Jangjaba Mapangji Election

– S. T. Yapang Lkr. Kohima.

Temesüng nisung marudang asen Naga kin ya yim shia nüchiso akaba yim kaka liasü, anungji Putu menden aser tata taineri lemtetbaji tatem, tajunga süang, tamajunga süang aji tematiba tashi ta sür lia aru, saka tang asenok India nunger kübok alir asünungji asen sobaliba dak alaka India temzüng agi alena lir, aser Election ya asen Aor aser Naga nungeri kodanga jembishia maruba inyakyim ka, hau iba inyakyim mesüka benshiba lir, saka item jaki election dak aketba tashi aser inyakyim ajak mabensar, ya India nunger temzüng ozüng aser tashi tematiba maongka ka asenok nem agütsüba lir, aser India nungera aji par sobaliba masü alima tejakleni aor dang nungi ajizüka benshirba dang .
Asen sobaliba den kasasa mesüaka par temzüng agi alena ali nungji anidaktsü tim, sakasa shirnoki aji tim masü aser asen sobalibai melaba dang inyaktsü tim ta angateter, parnok jagi election ya par yimtak/jila nungji magidaktsütsü tashi ajak agi nokdangtsübajiang tim mapa ka asütsü, joko hau süra hau, nunga süra nunga ta ka lemtettsüji tim.
Asen Naga nunger ya India nungi nüchiso anguka asünunga alemli tejen putui lepa oa yim shia nüchiso akaba yim kaka kümabo maotsü südi. Naga nungera Naga nunger asoshi election-ji agitsüsa akümtsü. Election ya tajung aser jangratemtsüka asünungji aser sobalibaji teti kasa masü tajungba nung meyushia soasoa liteta aoba ka asünungji tajungbai melentsüji tim.
Joko taruba küm general election tonga arur asünungji telok telok tasen tenzükba den yim teimba ka nung rongrong agi sünga lir, kechiyong asenoki nisung shia nem agütsüba temetenji memetet aser mamshir, ibayongji rarabangsener mesüra pei temeten vote kaji pei mulungba nung masü tashiyim agi ola madokdaktsüi/ mamshidaktsüi ajemrepa yutsür, saka aji tamajung inyaker kija tai masü aseni asen temeten asoshi meraraba ajanga asenok jenjang majung akümba dang, anungji tang asen jakdang aliba election ya ajanga tarutsü asoshi tajungba aser linük temzüngi melaba ama election sünepa agitettsü asoshi asenoki shilem agidi, itemji tsünglanglen agüja aliba nungi kulitem bendena tangar aitsür nübu masü, saka temelenshi adokdaktsür rongnung adentsü ajungshir.
1994 küm Tsükjem Jamir vs State of Nagaland ken o nung Obendanger H. K. Sema-i obendang agütsüba nung tongtibang kar yamai shia lir;
1. India senso shia temzüngi melaba ama pei temeten vote agüja lir, aser aji shingaia bener aotsü makok. Aser iba tashiji yimsüsür mesüra lenir shingaia rakzüktsü makok.
2. Candidate ka mesüra telok mesüra nisung kari nübur aser nisung ka amokmerena lokti nungi jentoktsü mesüra kin nungi jentoktsü ta shia temetenji ajemrepa yutsütsü merangra parnokjiang meyiper nokdangtsü.
3. Yimsüsür shimba inyakyim nung nübur temeten rakzüktsübaji kecha bangdak aser tentet dak tashi mali, Putu menden, Senso Mungdang mesüra kechi nüngja südir süang, parnoki nübur dang tetuyuba agüja yimsüsür shimtsü tashi mali.
Iba keno obendangba ya 1994 Gauhati Law Report Vol. 1 tapak 407 nung angutsü.
Tekalen ashi ama linük nung temzüngji tapet aser tesütep yanglua kar, saka nüburi aji mamshira aser okadaki keno bena tatem küma lemtetba matai arogo aser sayutsüngeri ashiba anga iba kenoji meyipa agira kodanga alimaji tajungbai makümtsü, khen asoshi anentsü akok, saka taruba election nungji ano tamajungba akümtsü. Anungji election merüka agitsü aser agidaktsünürtemi tasü itta inyaktsüba maparen kar lir;
Ner yimtak senso candidate shimba nai maginüra nai okdaki abentsübaji ang tim, saka na ner kidang ayipjanga mejanga, timi chiyungabo ibala takokji bener marutsü, alemlia nokinketertem arem nung azüngmeyaka, machi majem aremyongjiang mangko bener arutet. Kechiyong naji ner kidang ajemajema lira tashiyim amshir telok tuluba jaki naji ajungbenaka tepset nunga kinungeri taitoktep kümra tasürsa akoksa.
Nija mesüra telok kari, yim mesüra senso tenüng nung nisung ka mejeta yaritsü sangdongba nungji manidaknüra okadaki abentsübaji dang tim lenmang. Yimtakji raratepa kazü nung taküm ang lalutsü, aser timbaben ishiba pur akoksar. Tashiyim amshia inyakertemi melungbaji election jaki sadema idaktsür, ibala melen nai/ telok jaki okadaki aben nung Obendanger H. K. Sema-i obendang agütsüba züngya ana (2) buba nung shia aliba ama, senso candidate sangjiang meyiper election jaki meyitettsüsa akümtsü, aser ibaji rarateper ozüng alema inyaksangshiri takok ngua election-i idaktsü dang nungi ola maka, rarabangsen makai, tim temeten agi inyakba tajungtiba lenmang ka asütsü. Saka item ajakji okatsür tim dangi moura asenjiang takoksa ajurutsü ana nung lir.
Okadak jembia aodang kodang yimden jaki makoktsüsa mapang jagi bener arudir Arogopur taitokteper lungjema alitsü ayongzüka sarasademi arutsü akok, saka idangji “iba keno takok ngua otettsü aser iba jagi asen lima teti asoshi election sünepa agitettsü asoshi nenoki sarasadem nung nungitdaktsünür” ta dang ashitsüla, kechiyong ibai teti ki arungba mi benseper, saka miji koma süra adokar tarutsü nung madoktsüsa inyaksangshi mesünürba mesüka arogo tiyongi aitdang taitoktep alir; koba ajanga tanü tashi asen lima nung election temli yimden ajanga “tan election nung aibelenbatem aser yimtak nungi jentoka alirtem meyipa agir” ta sangdonger, saka ano taruba election-ji tamajungba dang kümdaktsür.
Yim ajak nung kasa benshir ta masü, saka yim aika nung yimer senso candidate-ji dang yaritsüla aser pa asoshi dang sarasademtsütsüla ta par yimer arogoji iba tangatetba nung nokdaker, yangji manidaknürji aibelen ka amai arogopur jagia bilemer.
Ano election nung ne vote yimtak züluoka lir, na maoyonga yimeri ajentsütsüji ta sür mao nung ‘Clean Election” ta asübaji aji masü, nesasa ne vote-ji nai mulungba nung ajentsütsüla. Nai aji agi aotsü memulungra tekaraba nung ne vote-ji na aliba tesemi belentsü junger. Anosa tesüngmangtsüji yim ka indang senso candidate-ji election-i mair yimer jagia pa/laji yaritsü ta sangdonger, ibala melen election nung tokteper malir yim jaki “tangar yimer senso candidate-jibo meyaritsü” ta dang sangdongtsü langa lir.
Metsü mapang pako ozü asar ama June 7, 2017 anogo Nagaland chief secretary sangdong NO.ELE-SVEEP-GEN/19/2017/251 ajanga election timi agitsü tetuyuba sangdongba asenok ajaki nguogo, yangto tangatettsü tongmelang agi yamai;
Linük temzüng 326 nung India senso ajak nem temeten kasasa agütsüa lir.
Anosa Rule 39 Conduct of election 1961 nung Vote ajenba/agütsübaji shinga nema memetetdaktsütsüla.
Anosa Representation of the People Act 1951 nung Booth rakzükba/ amakbaji tepuokdak küm ka dang tajemba mayutsüla aser ibaji küm asem tashi atsülangtsü akok.
Aser anosa nisung ka mejeta yaritsü asoshi yim/ kiyong/ mesüra lokti tentet kati lemteta nübur dang sangdongba ajaki tekalen shia aliba linük temzüng nung aibelenba ta züngoker”
Pai sangdongba ya tang tasen lateterba masü, saka asen lima nung aibelen liaka aibelen masür jaki okadaki maor, anungji aibelener jagiang yimden tashi aser tenüng amer tashiyim mapaji sadema inyaker aser parnokji ang temeten akaba nübu kümdaktsür, anungji tang asen jakdang anetaka akaba election ya magitettsüsa ka arura aji junger, saka agia otetera ibaibo pei temeten jangjaba aser wazüka ayuba election ka südaktsüdi.
Tatemsa tang ABAM aser NBCC ajanga nübutsük aser anibelem jenti agia election ochishia agitsü sentong balala ayongba ya takok ngudaktsütsü ajak khuret südi, kechiyong NBCC aser ABAM-ji tangar masü asenok lir, aser ano arogotemi item ya bendenloka agitet nung koda jungla ta nibo bilemer;
1. Clean Election asoshi shirnokisa peisasa angateta tenangzükba agia ABAM aser NBCC-i lemyonga aruba nung shilem agia meyongnem agütsüogo, parnok tenüngji arogoi züludener ita nung khen mesüra akokeribo Deobar shia asüyonga sentep tiyong nung mapang tatsüka agiteta arogo tenzüker ajaki iba shiti nungji nemeta sarasademtsütsü, kokra tenünga zünga ashiyonga tajungba dang.
2. Shirsa Clean Election asoshi tenangzükba agidir arogo tenzükeri anir par kishi anasa ajaki angutsüba tesem ka nung clean election tamaitsü shiti tajung ka tim o zülur nemeta sarasadema mataka yutsütsü, süra election-i inür mesüra par telok arudang ibaji tamaitsü ka alitsü aser kibur jagia kodaka ang aibelen mesütettsü.