Rani Gaidinliu mekülemtsüla

Heraka yimsü amangertem asoshi Rani Gaidinliu ya tsüngrem ka ama lir aser tanü tashi iba yimsü amangertemi la külema tushir. Gaidinliu küm 13 asüdang lar kinünger Haipou Jadonang-i aniba Heraka yimsü amanger telok nung züngsem. Lia aodang iba tamangba yimsü ya yimtenren telok ka ama aküm aser Manipur nungi aser temeket aliba Naga nunger tesemtem nungi British nunger meindoktsü atema raratsü tenzük. Jadonang aser Gaidinliu nati aniba telok jagi Naga nunger Khristan yimsü agizükba anema noktaka rara. Heraka tamangertem asoshi Gaidinliu ya goddess Cherachamdinliu tanaben asoba ta amanger aser otsü angazükba agi lai nisung züa mapang shia ajem. 1932 nung Gaidinliu küm 16 asüdang British nungeri la apu aser taküm piyong tepuokdak ayutsü temerenshi agütsü. 1937 küm taoba India prime minister Jawaharlal Nehru-i Shillong Jail nung Gaidinliu den ajurutep aser iba mapang la chioktsü atema yariteptsü ta pai nangzük. Iba mapang Nehru-i la nem ‘Rani’ tenüng jaloktsü aser iba sülen nungi la dang Rani Gaidinliu ta ajatsü tenzük.  1946 küm Interim Government of India tentetba sülen Prime Minister Nehru tetuyuba nung ajemdaker Rani Gaidinliu Tura jail nungi chiok. Iba sülena lai maneni lar nisungtem aser Heraka nütsüngtem atema mapa inyak aser tetsütebou mapang Naga nunger yimsü metoktsüi amangtsü atema lai mapa inyak aser lai Naga nunger Khristan yimsü agizükba anema maneni noktak.  1960-66 tashi Gaidinliu telungi ir mapa inyak aser iba ya lai Phizo-i aniba Naga National Council (NNC) anema raratsü atema liasü ta nisung kari aitsür. Ano nisung kar-ibo lai  British nunger Christian agenda anema raratsü telungi ai ta ashir. Iba mapang lai aniba teloki Naga National Council (NNC) züngsem aika tepsetogo aser tanü nisung balalai item kuli agütsür. Rani Gaidinliu-i inyakba mapaji shitak aser tim liasü ta Vishva Hindu Parishad (VHP) aser Rashtriya Swayamsevak Sangh (RSS) nungertemi la pusema nungiter.  Iba atema tatalokba otsü ka lir aser ibaji 1960s mapang VHP-i Gaidinliu den tesentaktep yanglu aser Hinduism o Heraka na sendakteptsü mapa inyak. Iba mapangji Gaidinliu-i Khristan missionary tem dang nungi lar sobaliba aser yimsü kümzüka ayutsü atema VHP den tesentaktep yanglu. RSS, VHP aser Bharatiya Janata Party (BJP) nungertemi Rani Gaidinliu indang otsü timi yanglushir prokshitsü meranger. Parnoki la pusema nungiter aser la indang taküm otsü timi yanglushir ta asübaji parnoki Gaidinliu dang ‘Ma’ ta ajaba ajanga sayur. Taküm la sor küm noklang ka ajungba nüngtem nung Centre nung BJP-i aniba NDA sorkari ‘Rani Ma Gaidinliu’ nem tetushi agüja sentong agitsü telemtetba agir inyaker. Iba nüngtem nung Nagaland yimtiba Kohima nunga Rani Gaidinliu nem tetushi agüja la indang kürakyanglu ka aser ano Library-cum-Memorial-Museum ka yanglutsü sentong atonga inyaker.  Tang Naga nunger lokti tentet aser kijatemi Kohima nung Rani Gaidinliu nem tetushi agüja nüngshilung yangluba magizüker ta ola adoker. Yimten teloktemi anir arogotemi la anema ola adoker aser state sorkar nem takhangba agütsür saka kanga menur ang ola adoker masü no ta bilemer, kechiyong angazükba agi Kohima nung Gaidinliu indang Museum yanglubaji küm ishika tejaklen tenzük aser joko tatembanglen kati arur. Shitakba agibo iba Museum yanglutsü atema sentong atongdang yongi Naga nungertemi ola adoktsüba liasü, kechiyong Nagaland nung la ama nisung ka nem tetushi agütsütsübaji tim masü aser iba maongkaji magütsütsüla. Gaidinliu-i Manipur nung aliba Naga nunger mesüra lar kin atemabo mapa tajung kar inyakja alitsü akok saka lai Nagaland nungbo mapa tajung kecha inyaka mali. Meyiper lai Nagaland nung nisungtem reshikangshiba aser tepsetba tatalokbatem ang lir. Ano lai Khristan tamangertem anema noktak aser Naga nungertem Khristan yimsü magizükdaktsütsü atema ang mapa inyak. Tai maketba Naga nunger aika Gaidinliu ket nung taküm samaogo aser aika reshikangshiogo. Anungji Nagaland state sorkaria Naga nungertemi menur süaka, tang ola adokbatem angadangtsüla aser khen jungjunga shisadangtsü nüngdaker. Centre nung sorkar balala arutsü aser parnoki telemtetba balala agia inyakdaktsütsü merangtsü saka Naga nunger yimsüsürtemi Khristan tajung ka ama aser iba tangatetba nung Naga nunger ajak tenüng nung telemtetba tajung agia inyaktsüla. Centre sorkar jagi sen aika agüja mesüzükyonga Naga nunger yimsüsürtemi tamajung dang tamajung aser tajungdang dang tajung ta tasü itta shitettsüla aser ibaji ajanga Naga nunger akhümket jenjang meraksatsü aser aseni amangba Tsüngrem tenüng tali sentsüwangshidaktsütsü. Tanü Nagaland nung Naga nungertemi Rani Gaidinliu amala nisung ka tushitsü merangba angudang asen tulusang Tsüngrem-i asenok dang mepelai reprangya alitsü südi ta arentaka bilemer.