Sobaliba Asüngsashi

– Tongpang Longchar, Manager, NIDC. Dimapur. 

(Khensa Students’ Union-i ayongzükba Tsüngremmung sentong August 1,2015 anogo nung jembiba.)

Tar nunger mapang nungi asenok Aori külemküja aser amungtsümung aika benshia aru. Angazükba agi asenok nisongsangla iba tazüngla lima nung lia Lijaba (Lijaliba) ajanga alima yanglur soyapokya aru ta jembir. Iba putu nung Tsüngrem tanubusang, Kheyi tom nungba aser asenok nisongsangla tambusang sür külemi dang ali. Tsüngrem tanubusang asenok nungi pilaa aodang tesülen shir yong trok agi entsükang ka taka sayur nenoki kodangsa ni nungdakdir ibai ajanga jembiang ta sür amchi rong kadi aidang tetsüng rema aoba agi tsüngrem ta aja. Kheyi tom nungba ak ka nguseta bener aremi ai. Kodangsa asenok nisongsangla dangi timtem shilumanem kar arudir tsüngrem Lijaba jashir aoba to agi asen dangi item ya arur südi ta bilema amangba agi pai sayuba ama to entsü (melong) aser amchi nung tala agüja külemküja tenteta aru.
Asenok nisongsanglai ali ya tsüngrem den kasa amanga aru. Kechiyong iba ali nungi adokba ajanga dang asenok tachitajemtsü aser tagitarutsü ajak angur. Anungji ali nung aliba tzü, mopong, süngdilongdi, atayongpang, tekongtenem ajakji külem. Tekülemba ajak nung meshiteta asüngteta (kimo) ita, anü, petinu (lata zoni) tetshia azü agi tenla (tsüngli) agüja külemküja tenteta aru.
Tar nunger mapang nisong ana külemi ludanger süa alu ayim. Tena rongnung kabu künüamati alu meranga inyak. Par ludangerbabu alui aiben dang maru saka tatem nung par lu nungji ayia tepongpaba aser tsükjunga tajungba atang nung meranga inyaksangi anaperong alimang ka nung dang arr ladanger alu ayim. Nabu alui aiben maru saka nü lu nungang ayi-a tepongpaba aser tsükjunga tajungba atang. Ya kechiba ta asüngdang nung ludangerbai, asenok ya asen sasa agi alir masü saka temaba tsüngrem kadi ajungkütsür aser paisa nungzüka yeoker. Pai akümlir tia tajung tamajung ajak lemsar. Anungji ni kobanüsa alui maru iba nü to pa külema amung-amung aser pai ni yamaji moatsü. Ibaji shidak asütsü ta amanga sangküm nungibu kü danga shiang aser külemi amungji munga Sobatiaba tsüngremji külemdi ta sür tesangküm nungi amungtemji tenteta munga aru ta angazük. Ludanger anaji kadi kanga meranga inyak nung Merangchang ta aja aser kadi tsüngrem bushiteta külem nung pa dang Tsüngremchang ta ajar.
Iba mapang nungi tenzüka alu nung sendakba amungtem süngko mesa nungi tenzüka lepden, tenden, chiten, moatsü, talen posong, tsüngremmung aser ibaji dang masü alusü (luza) aonü nungi terentetnü tashi Soba-tiaba tsüngremji külema aru.
Tsüngliyimti lima Tsüngli Mongsen sanger Senden Riju nung sümedemer sobaliba-a arudang yimer ajak Moatsü mung amungnü Andokba pa kija alui ao. Chendang mi aputeta süngo sendaka yur alidang tambur ka arua kikümdong nung nokdaker ken ka yamai tenloktsü.
Oh , Moatsü ko mümongerla; Oh, yimko lima maso-a-ni.
Oh, Acha lumong warütsü niang rongjen-a ali-ni.
Iba kenji tenyurbu tambusangji samadok. Andokba aoksar yimdaki meyiba adoker iba kenji yimer dang tenyur kidangi oa azü ishika saktsüteta yutsür süadok. Anungji benjungbentsü amungnü aser yimkong tekülemba anogo nung Aortemi metsünga reta shinga arem aser alui moi kidang asüngteta amunger. Iba sobalibaji yimsü küma limapur aser arogo nungera dena ajaki benshia aru.
Iba putu ka nung alidang America nunger tamangba yimsü den kaketshiba aser British yimsüsüba 1872 AD nungi arua Aolima yimsoshiba tasen ka nung tenzüka ali. Aortemi Moatsü aser Tsüngremungji kanga metsünga reta yim shia anogo balala nung amung. 1946 Adam Sahab Civil SDO Mokokchung nung alidang Ao Kaketshir Mongdangi school ajak sodi medemtsü atema asüngdangba ama iba amung Moatsü May 1-6 aser Tsüngremmung August 1-3 Aor yim ajak külemi amungtsü lateta yutsüba tanü tashi iba sobaliba asüngsashia amshir.
Alu inyakteta yur tsükren-miren tsüksüng-osüng südakjang ta temoatsü meshia alu arutsü mongpu nung amungba benjungmung dang asen Aori Tsüngremung ta ajar. Tar nunger mapang, Yarla o tenu nadi anenzükdaktsüba Lijaba otsü den sendaktepa Longkitsüngba amung ta Ao lima yim aika nung amunger. Iba Longkitsüngba mung amungdang Aortem aikati iba ama ken atener:
Oh, Longkitsüngba amung amungdangbu, Sürem tüsen abenali,
Shi den chiyonger yarüa mungdi-ni.
Asenok Aortem rongnungsa Mongsenertemibu iba amung dang “Asemni Amu” ta ajar. Iba mung amungdang Tsüngliyimti lima atenba ken ka:
Oh, Ungtrok ko voker, Tsüngli yimti ali temüjongko,
Yimbadir azün küter sokü, Tsüngrem khua chali, Lijabasa külemangta.
Süngti longdi atayongbang külemteta yur, Longkitsüngba amung mungro.
Lanurtemi yimsüsür dang molunglemtsü ken yamaisa aten.
Yimbadir yimcha pongangni A-ho, tongpangla ni nü resaro,
Oh, yimnet yimsem sari rabakoka, ni nü metsü-ni.
Nikongtsütsü ariju nunger züngatsür züngapur itaya aser yimtong ken tena longsotepa alidang lanu pangsong zünga kimak nungi iba ama ken tena aru:
Oh, Shilang takoni, Achuchanger O shilangtakoni.
Takoni alingchang waza, Oro tsüdipang waza, Kümongjenü takuang ni shilangro-ni.
Aor yim aika nung Moatsümung nung bendanger kishikinar Anja-a jaoktepa yartsüngsanga amunger. Saka yim aika nung tsüngremung nungang lanu tain, tetsür tebur ajak shilem agia zünga zünga chiyonga iba benjung ya telongsoba amunger. Iba benjung nung Arr (cane) anüngdang saiba aser shizüngzü aonung züngpur-züngatsür, ariju nunger, tantsü tambu ajak saiba ya kanga dang tajungtiba ka lir.
Shidakba tetsü tebu senti senmang ajak mesüaka ano tanü asenoki rizüngtettsüsa lenmang aika lir. Tanü nenok lanur putu nung “electronic age, mass media” nung inyaksangshi ajak ” audio visual” ajanga inyaktetsü lenmang aika dang lapoka lir. Ibaji dang masü tanübu “soft/hard copy format” balala aika amshia rezüngtetsü. Saka itemji tarutsü putu nung teti atemabo kümzüka mali. Anungji itemji kaket küma yanglur kümzüka ayutsüla.
Miemchir taküm ali tashi sobaliba ajak nung tanen maka melenshijen melenshia aotsü. Iba dangji “Taküm aliba Sobaliba” ta ajar. Yimsoshiba nung Yimten, Tamangba, Rongsenkettsüng, Shisashiba, Libaliro aser Lokti inyakyim ajak nung nüngdakbatem temelenshiji arur. Koba jenjang nung asenok tanü nokdaka ali iba nungi asüng atema mangdang tasen nung rangloker shisadanga renemshiba dangji “Asüngsashi” ta angatetdi.
Tanü lanurtemi menuadokogo ta masü saka asen sobaliba, lipoklisang, otsüolem, kentenmenü meteta alirtem taküm alidang item senti senmang tajungtemji bendena kaket küma rizünga yura ibaji tanü mera tila ka tetenzüker sür asüng putu atema jenokdak tsüngnep tulutiba ka asütsü.