Tanü Tendak Aor Merataket ochi sobaliba, yimdenyimli khen meyipa reprangshitsü nüngdaker

– T. Nukshi Yaden, Tuli.

Asenok Aortem sozükli nungi tenzüker tasünü tashi akümlir yimya oda achi-ajem nungi tenzüka ken-o aser aki-alu mapa inyakba, kiba-lembua, yimten yimli aser tamangba yimsü telatet ka küpok ochishia libalirotepa aoba, ibala tapensa otsü dang Aor merataket sobaliba ta ajar. Aser iba sobaliba medeni asen lima nübur libaliro nung tajungba, tangatetba aser wain-shin takaba küma kija aser lokti nüchi dangi anir motettsü. Aji oda tanü tendak reprangdangra tangar sobaliba den meyokteper asen akhi tetsü-tebou meraket yimsü nungi paizüka tanü tensa mesüra western culture ta koba dang ajar, iba nem amokpangdaktsür aser tebur tajung senti meraket sobaliba yimdenyimli tu sama-a odar. Aji oda iba tensa nung asen sobaliba, yimdenyimli, yimsüyimpong metetjema alitsüba ya kanga nüngdaka kümogo. Asen Aor merataket sobaliba yimdenyimli aser yemsüyimpong ya kecha dena medemdangtsü makok, onsara mera taket aser kanga metsüngareta otsüla oboula nunger nungi Jungliyimti, longtrok nungi putu ka nungi ka ta pelentepa tepang o kisüng agi ochi jembitepa tsüta tepa aru. Asen Aor Putu menden ta asüba ya onsara merataket, tangar kini-a apayua meraketa bilemer. Aji oda iba putu menden nung atar ya atamata jinjang masü kanga metsünga reta pei kidong nungi putu zünga ait nung alir nübu junger, apet asong maketer kidongi shima parnok ita anü matsüngdang azüngashia ochishia tebo ayuk tetsü ayuk ajak tizükteta achitsü azüngashia küm semer atema atartem, item dang putu tatar ta ajar. Ya kanga temeshi ochi obendang angudak nüburi tashi ajak parnok nem agütsüba menden. Aji oda par menden nung koba ken o mapa südir süaka tatar ajak lemteta bener aor. Anungji kodang kensak, osak arutir ata-a alir jagi pa kisüng molung agi masü saka kidong nung tantsü tambo keno rajema alir den kibok nung shisa agia nüken-belem mesasai sensaksema jajar, aser iba tangatetba nung ken o tem lemteta nütsüng nübur ajeb asük mesüdaktsüi tiptema yimsüsüa nübur anitsü asoshi tatari nüken-belem masasai nübur khuret abener. Putu tatar-i nü amer odi odia nülaksü nung koba ken o songzüka yoker aji nübur ajaki kanga metsünga reta agir aser aji kecha agia melenshitsü makok. Saka iba kesa ken o tanaben tensa kar ajanga leba arua jembitsüsa kümra küsa yimya amshia jembia inyaka tempanger ta angazüka aru. Ya kanga asüngteta ochi nung azüngashia inyakba mapa ka, iba ama sobaliba inyakyim nung aibelenerbo tia tanu küma tsüngdongradong masür ta tetya-a kanga metsüngareta asüngteta amshia inyakara tasa angazüka aru. Saka tanü asen Aor temi item merataket inyakyim tera pongbapongba-a amshia inyaker amaisa bilemer.
Shidak aser ochi-a tabo angatet, saka ochibaji paidoktsü meranger aser meshitakbajiang shidak ama pei jungyem asa-a inyaka atar. Yemsüsür kati lokti aser yimten nung tulu-tila, takar-sensaker, tashir-mashir, tanak-temesüng kecha mepensai ochi nung indang indanga jembia inyaktsüla saka tanü asen lokti nung ochi agi anünga lir. Tanü reprangdangra asen Aortemi lokti aser kiji kar tsüngda keno kar mangatettep adok nung item ama keno asen merataket putu menden mesüra G.B mesüra customary court dangi masü saka sorkar aser telongpur tem nem ang case agüja rongsen aser mapang jenti lalushibonga benshiteper, ya bilemdangra yimsüsür nungi ochi obendang angutsü teyimla sama-a aoba agi asü koda ta bilemer.
Sorkar court nungbo lawyer hire sütepa tiyazü agi ochi aser ochi agi tiyazü küma jembeteter saka asen merataket sobaliba yemden agibo kecha rongsen aser mapang meindoki ochi opendang angur, kechi asaer yimten ajanga ibala ken o akadang ochimashi kelakküponga inyakerbo jakdaka timtem ataloker ta tetya-a aru, aser aji oda ataloker. 18th Century nung British yimli Naga limai aru. 1963 küm Nagaland statehood ngua India temzüng küpok state ka ta züngak. Saka asen merataket sobaliba parnok ajaki aküm agüja junger ta shiteta aji oda tanü tashi asen sobaliba meraket tajung tzübendang obendang agüja amshia inyaka arubatem Indian temzüng amshir (lawyers) temia junger ta shitetba. Arju kima anü, ita, tzümopung aser nisung ajak tsüngdang odi odia ayemoktsüba, oda kecha rongsen aser mapang lalushipong mesüi ochi obendang agütsütetba, aji onsara tajung ta Guwahati High Court nunga record lir ta angazük. Saka koda asü repranga aru nung tanü asen Aor yim aika nung item ochi meraket sobaliba yimtenyemli pungba pungba-a kümdaktsür tensa nem nemtsür pei ajung asa-a tim lemang len masü tezüleni paizüka asen sobaliba mera-maket tashi mait tendaktsüba angudang kagna nemjema pilemer.
Tanü tendak yimdak yimkong nung tatatayemer ana pena putepba meliteter, kibong sensakem makateter. Tagitarutsülen süiner medemr o medemer na tsüngda arishiteper item amalaya agi yemden meramaket tashi mait tendaktsür. Otsüla oboula nunger mapangbo medemer o medemer na menungratepba awashi aonunga tekeraba nung yimpushia medemer ten ajurutepa sensaksemtsü yongya-a ki atong, tanü tensa ten metemdangtsü kenyongi makok.
Ano kodang yimtenyimli indang pilemdanger ya anasü nung amshir, mezüngbubaji merataket yimli asenoki teti jembeba: tamaren England yimli, Roman yimli, Greek yimli, British yimli, ya oda meraket yimtenyimli indang ashi aser iba yimli ya tama teti wazüka ayutsüla. Tanabuba yimli yabo taochi, temeim, yimlibilem ariabilemba oda case ken o kar nung yim o yim na tsüngda yimli sayutepba, mesüra senchimenchi, temerenshi nung yimli penshia tai adokba tsütsü penshiba. Saka asenoki aipen iba yimli mapa inyakdang meraket yimli amadoker, saka tamaren meraket yimli ya tama wazüka ayutsü nungdaker.
Tanü putu reprandangra yimdak yemtsüng nung terenlok mapa anogoshia tapu balala arur, aji oda ibala ajanga yemden menden nunga tashi mait tendakja, item inyakertem len temulong agütsüdang külem yimsüsür tsüngda mepetmesü tendaktsür aser asen Aor merataket ochi sobaliba yimtenyimli, aser yemsüyempong tajung tezü kelen süina doktsür. Tanü alima nung tashi tulu apenba kentemi par sobaliba küpok alima ajak amokpanga ayutsü merangba putu ka nung asenok ama tashi maitba kintem dang ama ya züzüa lira kechi tia ajurutsü ta asübajiang tebilemtsü tulu ka lir. Aji oda asen sobaliba, yimtenyimli tajungtem wazüka ayutsü kanga nungdaka kümogo. Mapang den apet sobaliba, yemsüyimpong karbo melenshia aotsü akok, saka lipok, putibo memelenshir. Tanü asenok temelenshiba mopungsem den meyikteper liyonga aodang asen sobaliba inyakyim tajung sendoka metongtsüi wazüka yuti ta lemsateper.
Medokmeperi kar alinugna melenshia medongshitepa agitsü mepishir.