Yi ajemba aser shisa ramaba (Depression) tesendaktep

Courtesy: Healthline
Temeyipzüker: Tzuwasanen Jamir

Yi ajemba timtem aser shisa tamaba koba dang Engraji agi ‘depression’ ta ajar iba ya apuani tajung ka ama külemisa adoker. Iba dak alaka mapang shitak nung teyari bushia anepalua masü nungbo yimya timtem ana yagi kati ka anar tamajungba tesashiba kümdaktsür.
Yi ajemba ajanga meimchir ka kümli dak kangasa sashia kongshir aser raksatsür (mood disorder). Kasaji Depression ajanga nisung kati yi timba timba ajemtsü dang ajungshir.
Ajioda süaka osang tajung kaji yi ajemba yimya aser depression anaprongla ya mapang shitak nung teyari bushia anepalura nisung ka temang aser tanela nung taneptsüjia nguteter aser temang tajungba küma odaktsüteter. Anungji kodang yi ajemba aser depression külemi aor iba jagi timtem tulu adoker aser ano yi majem depression aliba jagia yi bushidaktsür aser yi ajemba tenzüka apusor lia lia depression agi kangshir.
Anungji teyari bushia anepaluba mapang ka tajungba küma aodang ka taneptsü tanguba ta renloka oteter.
Ajioda süaka timtem ana prongla ya anepalutsü lenmangtemji sadema liaka taneptsü bushiba lenmangji temela masü aser iba nung lenmang anasaba kecha mali saka iba ya nisung shia taküm nung tangatetba aser bendanga agüja nokdakba agi kokteta taküm tejakleni apusoa aor. Ajioda taremzük, tazüokba aser telemtetba nung manokshii otetba agi dang taküm nung anema aliba, tangatetba tuluba tesademba kümdakja tejakleni maneni mera agia oteter.

Koma ka sür Yi ajemba aser Depression külemi jajar
Depression ya kümli mejungi temulung atema lua bilemba aser teimla makai bilemba timtem ka lir. Shirnok depression agi timtemer parnok taküm nung tejangraba ajakji sama-a aor. Anogoshia mapang kabo sasa-a pelaa-a jangrabangra-a inyaka aliba aser jembishinüba nung, libaliroba nung sadoka aliba ajak anendaktsür. Iba ajanga taküm nung tajangzük kecha maka aser takümjia joko nüngdak mali ta bilema tangatetba jagi akoktsü, rasarabong tali bulutsü aser taküm nung tepelaji makai tejashi agi asüngtsü.
Depression ya joko alima nung yimra wara ka ama kümadokogo. Tamang kakettsüsa aliba telentem ajanga bendenba agi alima rangben nung nisung million 300-i depression ya ajangshidanger aser tajangshidak lir ta ashir.
Nisung shirnok yi ajemer aser iba kangla nung asonger lir parnok taküm nung kodang depression adoker yi akhi dang nungi timba ajemtsü aser jemjen jemaka tzüra matemtsü.
Yamaji ajemba mapang yaktasa anepalu masü nungbo Yi ajembaji yimya ka akümtsü aser ibaji leper tashi bener aitsüsa akümtsü.
Depression agi timtemertem atema tamasabo Yi ya mozü tajung ka ama asütsü. Yi nungi adokba tashiji ajanga depression agi kangshirtem asosni anisüngzük angutsü saka iba ya teti atema masü nungji mozü ama asübaji mim küma ajemtsü. Tatishitsü kati yi yagi shisabulua ratamataba ‘anxiety’ amala khen atema anisüngzükdaktsür.
Yamaji depression alirtemi masü yi ajem tenzüka yimya ka akümba sülenji depression agi atongtsüji menua mali aser ana meyoktepbaji tamalen shia aliba ama temang nung aser temulungsentsü ajak nungji timtem adokdaktsütsü.
Tokolok nung timtem alirtem aikati Yi ya temang anisüngzüktsü atema amshitsü tenzüker aser lia lia tamajungba agir. Tebushidangba telentem shirnok dak tamang katettsüsa inyaker parnok ajanga ngutetba agi sepai nung sodi ngur alirtem aikati yi ya anisüngzüktsü atema ajemer. Talisa depression, post-traumatic stress disorder (PTSD) agi timtemertem-i ibaji ajemer aser aiben mashi lenmanglen amshia temang aser takümtemji raksa-a aor.
Item ajakji ajanga depression aser Yi ajemba tesendaktep alibaji sayur aser temai madoker süaka tetsürtem aika telung nung iba timtem ajanga yilar akümer aser parnoki yi dak anisüngzükji tulu angutsü ama tamang kateter.
Yamaji akhidang tatalokba kar ajanga pa/la timtema lira parnoki yakta yi dak kongshir aser ano depression agia parnok tekeraba atonger. Iba ya taintem dak dang masü saka tanur aser tainlongtem daka ataloker. Tanur shirnok tila asüdang depression agi kongshia timtemer parnoki Yi tangar dang tekeraba shia arua ajemer ta tebushidangba ajangasa kulitem agüja lir.Yamaji akhidang tatalokba kar ajanga pa/la timtema lira parnoki yakta yi dak kongshir aser ano depression agia parnok tekeraba atonger. Iba ya taintem dak dang masü saka tanur aser tainlongtem daka ataloker.
Tanur shirnok tila asüdang depression agi kongshia timtemer parnoki Yi tangar dang tekeraba shia arua ajemer ta tebushidangba ajangasa kulitem agüja lir.
Yi ajemba aser Depression timtem tetsüngda yimyatem asadangba Depression agi timtemba ajanga item ama ya asür* Pei takümji nüngdak maka ama bilemba
* Jashia dang alir* Lular
* Akhi inyakba mapatem aser asayamenü mejangrai akümer* Anogo tepiyong pei tebok atema inyakba mapatem tembanga meinyakteter
* Temulung tenoka züngzünga meliteter
* Taküm nung tajung meinyaker ta dang bilemba
* Yi aser Drugs amshi tenzüka idakji jenokba
* Pei sasa-a pei taküm agia tembangtsü tebilemba aruba
* Yi ajemtsü tenzüker iba yimya ya kümpa-a aor
* Mashi mapang nung yi ngura jemjen ajemba
* Anogoshia yi ajemtsü
* Yi jemnüa murua aittsü
* Joko tangari mangudang ta sür ajembaji tangar tsüngdangi mouteti akümtsü
* Tesendaktep nung timtem, temang nung timtem adokbaji meteta liaka joko majem melitettsü aser ajemba agi-ang anisüngzük angur ama bilema aittsü
*  Joko kima yimdongi aobaji temang anema medemertem den pelateptsü atema masü tama yi marok nung kongshitsü tangatetba nung apusotsü. Akhi ama südoksünemtsü tejangraba ka maittsü
*  Jema aodang jakla yimya melenshia aotsü, depression agi kongshitsü saka ajakji tangar dak tonglokja dang yi yagi aneptsüba dak alaka kecha nunga anisüngzük mangutsü. Kechi agi depression aser yi ajemba tebilemtsü ya adoker?
Depression ya tama asü mesüra yi ajemba ya tama asür ajibo nisung shia yimya aser libaliro dak keta lir saka tebushidangbatem ajanga kuli agütsübaji karbo azüh nungi iba ya arur aser kar yimyatsüyatem melenshia libaliro melenshiba ajanga adoker ano karbo taküm nung taoksatsü aser tebilemtsü mokokteti bener item ajangaji timtem ya adoker.

Ya koda sür puteter?
Depression atema doctor-temi tetendangba balala psychological evaluation aser temang repranger. Iba sülen teyaritsü tim yarir. Kasaji yi ajemba timtemjia yamaji asadanger. Ajioda süaka shiba timtemer pa/lai doctor dang kecha mememshii taneptsü bushir asü nungji shipoka lemsateptsüla. Kechiba süra doctor-i itemji metet nung ang na depression agi timtemer asü yi ajemba timtemji dang junga mejangjatettsü.

Item timtem ya koma yarir Mozü agütsüba agi
Doctor dang timtem shitak shipokra parnoki mozü balala ne temang anema alitsü atema aser ano tanga mozü balala agüja yaritsü. Item ajanga depression süshia yi ajemba süshia süngjema kümdaktsütsü. Yi ajemertem asoshi mozütemji depression agi timtemertem denjibo balala lir ajioda süaka ana prongla alirtem atema teyarijia parnoki agütsür.Teyari agütsüba tesem (Rehabilitation) Yi ajemertem tetezü taküm ka yi dak joko bendanga metaloker alirtem yabo yi maden kecha meinyaktettsü anungji teyari balaka nüngdaker. Ajungben yi toktsüra iba jagi timtem tuluba adoker talisa “Withdrawal Symptom”. Iba ya parnok taküm atema kanga lendong ka lir. Iba ajanga yi toktsütsü merangdang doctor-i repranga anepalua mozütem agidaktsür.

Cognitive Behavior Therapy (CBT)
Counseling agüja yimya balala angatetdaktsür aser tebilemba yimya medongshija yi aser depression nungi adoktsü lenmangtem iba yagi sayur.Teyariteper Telok
Alcoholics Anonymous (AA) yagi kati ka ajungshia taküm liyonga aotsü atema teyari agütsür. AA ajanga tanaben lenmang tezüleni aotsü aliba nungia kümzüker.

Kodasür adoker kuli kar
Tokolok anema alitsü atema teyari agütsür mongintem ajanga, ibala timtem adokba ya kuli aika lir ta ashir. Aser tang tendak nung tainlongtem dak kanga bulua adoka aobaji angur ta shisem. Item timtem adokba kuli timbaji yi aser drugs amshiba nungi, kibong nung mepetmesü aliba ajanga, tesem ka nungi kati belener oa aliba ajanga, medemertem ajanga, medemer tesendaktep ajanga aser tatemsa school nung junga meinyaktetba ajanga mesüra tanga telen nung tangar bilemba ama memenepba mesüra bilemba ama metongtetba ajanga lir.
Chennai nung aliba V-excel educational trust ta sür school ka kübok counselling & assessment department nung programme director, Parimal Pandit ajanga, ” Taoba mapang dang nungi tanurtem kangasa melaa temulung iladakja mesüra mepelateti küma aor. School nung azünger tanurtem dak ajungbena dang/aoksa dang posaba mesüra ain adokba yimya ya benadoker alir (panic attack). Ano pei sasa-a pei temang memeimi akümba aser pei temang tereprangtsü ajanga aakba (body shaming) ya kangasa bulua akümer. Kima temang arakzüa sadoka asentzü sendoktsü mesüra asaya balala nung shilem agitsü melena tanurtem aika mapa tongtibangbaji kidang mena kazüa asayaba ya akümer” ta ashi.
Pandit-isa, Tsüraburtem mapa nung mazüngi belemba yimyajia tanurtem dak belena iba jagia kongshir ta ashi. “Kidang yimya ka lir asr ibaji raksar aser aji kechi ta asü nung tsüraburtem parnok mazüngi kidang mapang indoktsü makokba ajanga tanurtem aika tokolok nung pei sasa-a angateta aotsü mokokteti tashi luladaktsür, iba ajanga tokolok shisatsü aser mulungsentsü nung timtemji adokdaktsür. Anungji tang tanurtem dak koda mesüi tongdenlatsü atua temang timtemba, ain apong mazüoktetba, aoksa posaba amala, tangar den liromedema melitetba, pei sasa-a taküm agitsü merangba aser achiajem nung mazüoki iba larji akümba amala jenti adoka züindar” ta ashi.
Pandit-isa tanur temang nung melenshia aoba mapang ya tainlong nung ataloker aser iba mapangji kangasa tongtibang ka lir. Iba mapang parnoki pei temang nung temelenshi adokba reprangteta jangjateter aser item ama mapang nung tsüraburtemi kangasa junga anepalu mesüra parnok tainlong lia aoba mapangji timtema ajangshir. “Ajioda süaka kodang kidang aser school nung aliba taküm yimyaji liromedema lidir aser teyari nüngdakba ajang agüja nungita nokdakdir, idangji parnok tainlong mapang timtem kecha makai jungjunga tembangtsü. Ano taküm nung tanurtem atema tebilemtsü tilala ya kanga tongtibang aser item tebilemtsütem ya ajangdanga kokteta aser süitema aotsü tashiji sayua angatetdaktsütsüla” ta Pandit-isa shisem.
Anungji tainlontem dang parnok mapatem aser parnoki ajangshibatem indang saboka shitettsüsa nübu tajung ka alitsü nüngdaker aser ibaji tsürabur ka tebilemtsü lir. Anungji tsürabur ana prongla dang mesüaka ka dangbo pei shisa mulungji rakboka ashitsü atema lemmang sadema lapoktsütsüla.
Tanü tainlong aser tanurtem atema mapatem ajak agi tetoktepba ya dang lir anungji item ajak nungi khenpika anener asaya balala nunga shilem agia parnok mazüngi lidaktsütsüji kanga tongtibang ta laisa shisem. Laisa olen ka nung tanurtemi pei tokolok aser teka amshia apiteta inyaka aotsü shirnoki kokteter parnoki pei sasa-a meyirur ta shisem.
Ano tongtipang kuli kaji tsürabur aikati pei tanur teyari nüngdaker ta asübaji magizükteter. Iba den repsema tanur ka tokolok tashi itda alitsü atema tesayur ka aser tain ka kanga tongtipang ta asübaji aiben sendoka züpa züpa yutsür.